(CHỦ ĐỀ 5: VĂN HỌC DÂN GIAN PHÚ YÊN)

­- Tóm tắt sử thi Tiếng cồng ông bà Hbia LơĐă: theo TS. Nguyễn Định, cốt truyện sử thi Tiếng cồng ông bà Hbia LơĐă được tóm tắt như sau[1]:

Tạo hoá nặn ra trời đất, còn thừa bột nặn bộ chiêng, giao nó cho dân tộc Chăm gìn giữ. Khi chiêng được đánh lên, tiếng của nó làm cho Chi Lơ Bú ăn không ngon, ngủ không yên; làm cho bụng Chi Lơ Kok nóng như lửa đốt; xoáy vào ruột gan ông trời. Tức giận, trời phán quyết, con gái của người đang giữ bộ chiêng (nàng Hbia Lơ Đă) sau này có chồng sẽ bị anh em Chi Lơ Bú giết chết; còn nàng Hbia Lơ Đă thì góa bụa suốt đời.

Chi Lơ Kok nghe tiếng chiêng thúc giục, bỏ làng đi tìm tiếng chiêng. Sau bao nhiêu năm tháng, vượt qua nhiều khó khăn, Chi Lơ Kok đến được nơi có tiếng chiêng và cưới Hbia Lơ Đă làm vợ. Vợ chồng Chi Lơ Kok được ông bà cha mẹ vợ cho đi tìm đất lập nên làng mới. Năm tháng qua nhanh, Chi Lơ Kok cùng vợ đã tạo dựng lên cái làng ba trăm sáu mươi nóc nhà, người đông như kiến cỏ.

Ở một lãnh địa khác có anh em Chi Lơ Bú giàu có nhất trên lưng đất, thường xuyên bắt các làng quy phục, cấm các làng săn bắt chim thú trong rừng, bắt cá dưới nước. Các làng không làm gì được với anh em Chi Lơ Bú. Chi Lơ Kok biết trước hiểm hoạ có thể xảy ra với làng mình bất cứ lúc nào, nên chàng bàn với già làng đi thăm anh em Chi Lơ Bú. Hai bên đã đập bò, bắc rượu, cùng buộc chỉ tay làm anh em, để đi lại thăm viếng nhau. Chi Lơ Kok đem hết cái bụng tốt của mình để làm vừa lòng anh em Chi Lơ Bú.

Chi Lơ Bú vì muốn lấy bộ chiêng xưa của Chi Lơ Kok, nhưng Chi Lơ Kok không đồng ý, Chi Lơ Bú giận lắm. Đến khi Chi Lơ Kok cúng đặt tên con, Chi Lơ Kok cho người già đi mời anh em Chi Lơ Bú tới dự và muốn chính Chi Lơ Bú đặt tên cho con mình. Anh em Chi Lơ Bú không đi. Chi Lơ Kok phải đích thân đi mời, anh em Chi Lơ Bú cũng không đi. Nhân lúc vợ chồng Chi Lơ Kok cúng đặt tên cho con trai, Chi Lơ Bú tập trung cả làng đi vây đánh Chi Lơ Kok. Chi Lơ Kok khuyên anh em Chi Lơ Bú nên bỏ ý định đánh nhau, nhưng anh em Chi Lơ Bú vẫn cho người làng vây đánh làng Chi Lơ Kok, buộc Chi Lơ Kok phải đánh nhau với anh em Chi Lơ Bú.

Chi Lơ Kok nhờ Hbia Mơ Chuôi (em của Hbia Lơ Đá) bế Xing Chi Ngă (con trai của Chi Lơ Kok) chạy trốn. Anh em Chi Lơ Bú đuổi sát Hbia Mơ Chuôi, chém Hbia Mơ Chuôi đứt cái chăn bọc Xing Chi Ngă. Xing Chi Ngă bị văng vào rừng, rớt xuống hố đào củ mài. Theo lời phán của mình, ông trời sai người xuống bắt hồn Chi Lơ Kok về trời, để Chi Lơ Bú chiến thắng. Sau này, con Chi Lơ Kok trả thù cho cha. Trời còn bắt Hbia Lơ Đă phải chịu góa bụa. Chi Lơ Bú đốt nhà, đốt làng Chi Lơ Kok.

Vợ chồng Ma Mơ My, Mi Mơ My vào rừng phát hiện Xing Chi Ngă dưới hang đưa về nuôi. Họ buộc chỉ vào tay Xing Chi Ngă và Hbia Mơ Giang, sau này lớn lên sẽ thành vợ chồng. Tiếng đồn về việc vợ chồng Ma Mơ My, Mi Mơ My lượm được Xing Chi Ngă đến tai vợ chồng Hbia Mơ Chuôi, họ xin chuộc lại con. Từ đó, Xing Chi Ngă ở nhà Hbia Mơ Chuôi. Xing Chi Ngă lớn lên rất nhanh, có sức khỏe phi thường. Xing Chi Ngă đánh quay, con quay quay vù vù, mạnh hơn bão, hơn mưa to, gió lớn, nhảy qua sông rộng đến nhà Hbia Mơ Giang làm bể ché túc nhà nàng. Xing Chi Ngă đến nhà Hbia Mơ Giang, hai người nhận ra cái vòng sợi chỉ cha mẹ buộc cho hồi còn nhỏ khi lớn lên thành vợ chồng. Họ ăn cơm, hút thuốc với nhau.

Trên đường từ nhà Hbia Mơ Giang trở về, Xing Chi Ngă gặp một người già ở một cái làng cũ. Người đó cho chàng biết đây là làng của Chi Lơ Kok giàu có tốt bụng bị anh em Chi Lơ Bú vây đánh, giết Chi Lơ Kôk, bắt Hbia Lơ Đă làm nô lệ. Từ khi biết tin đó, Xing Chi Ngă ngày đêm luyện tập khiên đao để đi đánh anh em Chi Lơ Bú. Trời sai người xuống bắt hồn Xing Chi Ngă, không cho chàng đánh anh em Chi Lơ Bú. Hồn của Xing Chi Ngă bị đưa về trời, hồn của Chi Lơ Kok tìm cách cứu con, buộc trời thực hiện lời hứa trước đây, trời vẫn không đồng ý. Cha con Chi Lơ Kok chém đứt hai chân trời, Xing Chi Ngă bắn tan nhà trời rồi trở về trần thế trong lúc cha mẹ, lũ làng than khóc. Hồn Xing Chi Ngă nhập vào xác, sống lại làm mọi người vui.

          Xing Chi Ngă đến làng anh em Chi Lơ Bú. Chàng tỏ ý muốn hòa giải với Chi Lơ Bú, nhưng Chi Lơ Bú ỷ thế mạnh nói nhiều câu khinh thường Xing Chi Ngă; giục đàn ong xông vào đốt Xing Chi Ngă, thúc dây tự trói, kêu gậy tự đánh, kiếm tự đâm, dao tự chặt đối phó với chàng. Xing Chi Ngă múa khiên, luyện đao cho anh em Chi Lơ Bú xem. Chàng lượn đi tan một mái nhà, lượn lại tan một mái nhà nữa của Chi Lơ Bú. Chi Lơ Bú tức giận đánh Xing Chi Ngă. Hai bên đánh nhau suốt ngày, suốt đêm. Xing Chi Ngă đuổi sát gót Chi Lơ Bú, thả dao giết Chi Chơ Bú. Xing Chi Ngă lại quay khiên về làng Chi Lơ Bú, gặp Hbia Lơ Gôi, đánh nhau ba ngày, ba đêm. Xing Chi Ngă chém bay đầu Hbia Lơ Gôi.

Kết thúc đánh nhau, cả lưng đất không còn kẻ xấu bụng. Xing Chi Ngă giải phóng mẹ và lũ làng bị Chi Lơ Bú bắt làm nô lệ. Tiếng chiêng lại được đánh lên báo tin cho Chi Lơ Kok ở cõi trời biết là con mình đã giết hết anh em Chi Lơ Bú. Chi Lơ Kok vui, còn ông trời ngậm ngùi chấp nhận chiến thắng của Xing Chi Ngă. Từ đó buôn làng Xing Chi Ngă làm ăn ngày càng giàu có.

­- Vị trí đoạn trích Đánh nhau với Chi Lơ Bú: trích phần cuối sử thi Tiếng cồng ông bà Hbia LơĐă kể về cuộc chiến long trời lở đất của Xing Chi Ngă và anh em Chi Lơ Bú. Đoạn trích thể hiện khát vọng tiến hành chiến tranh để mở rộng lãnh thổ, vinh danh cộng đồng của người Chăm ở Phú Yên xưa.

[1] TS. Nguyễn Định, “Sử thi của các dân tộc thiểu số ở Phú Yên”, Tạp chí Khoa học số 2, Trường Đại học Phú Yên, 2013, trang 46 -