Nguyễn Tuân là nhà văn "Suốt đời đi tìm cái đẹp". Nhà phê bình Nguyễn Đăng Mạnh đã nhận định rằng: "Nguyễn Tuân là một cái định nghĩa về người nghệ sĩ. Đối với ông, văn chương trước hết phải là văn chương, nghệ thuật trước hết phải là nghệ thuật, và đã là nghệ thuật thì phải có phong cách độc đáo. Nhưng Nguyễn Tuân, xét từ bản chất, không phải là người theo chủ nghĩa hình thức. Tài phải đi đôi với tâm. Ấy là "thiên lương" trong sạch, là lòng yêu nước thiết tha, là nhân cách cứng cỏi trước uy quyền phi nghĩa và đồng tiền phàm tục". Trước cách mạng tháng Tám, những tác phẩm của ông "thoát li khỏi hiện thực, tìm về một thời vang bóng" với những thú vui hết sức tao nhã: thưởng trà, uống rượu,... một trong số đó là thú chơi chữ. Thú vui này được tái hiện trong "Chữ người tử tù" in trong tập "Vang bóng một thời".

Tác phẩm ban đầu có tên là "Dòng chữ cuối cùng" và được in trên "tạp chí Tao Đàn", khi xuất bản thành sách, Nguyễn Tuân mới đổi tên truyện ngắn thành "Chữ người tử tù". Chủ đề tác phẩm được Nguyễn Tuân đề cập là "Cái đẹp có thể sinh ra từ cái xấu, cái ác nhưng không thể sống chung với cái xấu, cái ác".

"Chữ người tử tù" kể về nhân vật Huấn Cao với những phẩm chất cao đẹp và tài năng đặc biệt. Ông Huấn có tài viết chữ rất đẹp. Vì chống lại triều đình, Huấn Cao bị giam ở nhà ngục tỉnh Sơn, tại đây, ông đã có cuộc gặp gỡ éo le với viên quản ngục. Khi viên quản ngục biệt đãi với Huấn Cao, ông tỏ ra khinh thường. Nhưng sau khi thấy được tấm lòng "biệt nhỡn liên tài" của viên quản ngục, ông quyết định cho chữ. Vào buổi tối trước khi Huấn Cao bị xử tử, một cảnh tượng xưa nay chưa từng có đã xuất hiện. Người tử tù mang trên mình đầy xiềng xích đang viết ra những nét phóng khoáng trên nền lụa trắng còn viên quản ngục lại khúm núm, run rẩy chờ đợi. Sau khi viết xong, Huấn Cao khuyên viên quản ngục nên tìm một nơi yên bình sống để giữ gìn tấm lòng thanh cao, yêu cái đẹp. Cảm động trước lời nói của Huấn Cao, viên quản ngục đã cúi đầu lạy tạ người tử tù với sự biết ơn, trân trọng.

Nghệ thuật xây dựng nhân vật được Nguyễn Tuân sử dụng một cách tài tình. Truyện ngắn đã khắc họa nhân vật Huấn Cao nổi bật lên với ý chí anh hùng, bất khuất, tài hoa, uyên bác, lương thiện. Ông cầm đầu cuộc khởi nghĩa phản đối triều đình, khi bị bắt, ông vẫn giữ tư thế hiên ngang. Trong phần trò chuyện giữa viên quản ngục và thầy thơ lại đầu truyện, ta cũng có thể nhận thấy được tài năng của ông Huấn "Huấn Cao! Hay là cái người mà vùng tỉnh Sơn ta vẫn khen cái tài viết chữ nhanh và rất đẹp đó không?". Tài năng của ông được nhiều người biết đến và ca tụng. Chữ của ông chỉ trao cho những "tấm lòng trong thiên hạ", ông không vì quyền lực, vàng bạc mà ép mình viết chữ "Ta nhất sinh không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết câu đối bao giờ". Không chỉ có tài năng, Huấn Cao còn mang trong mình tấm lòng lương thiện, sau khi nhận thấy tấm lòng viên quản ngục, ông đã quyết định cho chữ "Ta cảm tấm lòng biệt nhỡn liên tài của các ngươi. Nào ta có biết đâu một người như thầy quản đây mà lại có những sở thích cao quý như vậy. Thiếu chút nữa ta đã phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ". Qua nhân vật Huấn Cao, ta có thể nhận thấy quan điểm nghệ thuật của Nguyễn Tuân "cái đẹp đi liền với cái tâm".

Viên quản ngục cũng được khắc họa một cách ấn tượng trong tác phẩm. Ông là người ngay thẳng, yêu cái đẹp nhưng phải sống ở nơi đầy gian dối, tàn nhẫn. Trong hoàn cảnh đó, viên quản ngục vẫn cố giữ sự trong sạch cho tâm hồn, ông mong muốn có được chữ của Huấn Cao để treo trong nhà. Khi nghe lời khuyên của Huấn Cao, hành động của viên quản ngục đã thể hiện vẻ đẹp tâm hồn ông "Ngục quan cảm động, vái người tù một vái, chắp tay nói một câu mà dòng nước mắt rỉ vào kẽ miệng làm cho nghẹn ngào: "Kẻ mê muội này xin bái lĩnh".".

Với tình huống truyện độc đáo, cuộc gặp gỡ đầy éo le giữa Huấn Cao và viên quản ngục đã để lại dấu ấn khó phai cho người đọc. Thủ pháp đối lập cũng là một điểm nhấn. Ta có thể nhận thấy sự đối lập về địa vị xã hội và bản tính của hai nhân vật: một người là tử tù với tài năng và khí phách hiên ngang, một người là viên quản ngục đại diện cho luật lệ, trật tự xã hội đương thời. Tác phẩm còn làm nổi bật sự đối lập giữa cái đẹp với cái dơ bẩn, giữa ánh sáng và bóng tối trong cảnh cho chữ. Không gian cho chữ là một phòng giam tối tăm, đối lập với "tấm lụa bạch còn nguyên vẹn lần hồ". Sự đối lập, đảo ngược vị thế của người tử tù và viên quản ngục: Người tù thì hiên ngang phóng những nét bút thể hiện hoài bão tung hoành của một đời người, còn viên quản ngục lại khúm núm chờ đợi "Một người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng, đang dậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng phẳng trên mảnh ván. Người tù viết xong một chữ, viên quản ngục lại vội khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng". Bằng ngôn ngữ tinh tế, nhịp điệu câu văn chậm, truyện ngắn gợi lên cho người đọc không gian cổ xưa của một thời vang bóng. Ngôi kể thứ ba được sử dụng giúp người đọc có hình dung khái quát về hoàn cảnh, tính cách mỗi nhân vật.

Xuyên suốt tác phẩm, Nguyễn Tuân đã thể hiện niềm tin về sự tỏa sáng của cái đẹp ngay cả trong không gian tồn tại của cái xấu, cái ác. Qua "Chữ người tử tù", nhà văn muốn khẳng định sự tồn tại của cái đẹp trong cuộc sống, nó có thể cứu rỗi linh hồn và giúp người với người gần gũi, hiểu nhau hơn. Truyện ngắn đã đem lại cho chúng ta những ấn tượng khó quên.

“ Dòng nhớ”

“… Ôi những dòng sông bắt nước từ đâu

Mà khi về Đất Nước mình thì bắt lên câu hát...”

Vâng, trên những dòng sông quê hương ngày ngày vẫn âm vang tiếng hát, tiếng hát cất lên trong đầm đìa những giọt mồ hôi, tiếng hát xua đi những nhọc nhằn cho bao mảnh đời cơ cực, chở dùm những nỗi riêng tây, rồi cũng có tiếng hát lặn vào lòng miên man như “dòng nhớ”.

Tôi không biết mình đọc truyện ngắn này bao nhiêu lần rồi, rưng rưng, nghẹn ngào với nó bao nhiêu lần rồi! Nhưng lần nào cũng thế, đọc xong, tôi nhớ lắm dòng sông quê ngoại, nước đục ngầu một sắc phù sa, ngọt ngào như dòng sữa, có lẽ nó cũng như “Dòng nhớ” của Nguyễn Ngọc Tư, hiền hòa, tha thiết chảy… Hai bên bờ là những bến sông, mỗi bến có một cái tên riêng, bến nhà tôi là bến Cây Xoài Quỳ, gọi như thế vì cây xoài cổ thụ này ngã ra sông như đang quỳ, hướng về dòng sông mà ngóng đợi. Nó là một nơi lý tưởng để ngồi giặt áo mỗi khi nước lớn, để đong đưa nhìn bóng mình trên làn nước, thấy tóc bay giữa lồng lộng gió hè.

“Dòng nhớ” mang về một bến sông có mấy cây tra bông vàng như mật, có hàng mắm già, có đám dừa nước, bụi lức dại và cả những hoa nắng đậu trên mái tóc của một ông già – người giấu trong lòng một mối tình da diết như dòng nước ngày ngày trôi ra biển rồi lặng lẽ quay về vì không nỡ rời xa…

Có lần bạn tôi đã cho tôi một phát hiện: Trong câu chuyện này không có người xấu, không có người ác, ai cũng tốt cả, mọi người thương quý, yêu mến nhau, vì nhau đến cạn cuộc đời, vậy mà họ lại làm khổ nhau… Ồ! Quả là như vậy! Có khi trong đời, mỗi chúng ta đã làm khổ những người xung quanh bằng chính tình yêu của mình.

Bởi tình yêu và nỗi đau thì không biết lấy gì mà đong đếm nên tôi không rõ ai yêu nhiều hơn, đau nhiều hơn trong câu chuyện này. Đó là người mẹ đến cuối đời vẫn không nguôi câu hỏi: “Vậy ra má đã làm sai cái gì?”. Đó là người vợ, cứ tần ngần, ngẩn ngơ dưới những bến sông để tìm kiếm một cách vô vọng “tình địch” của mình, cuộc tìm kiếm diễn ra hơn mười mấy năm và cứ thế, vẫn tiếp tục như dòng sông vậy, không ngừng trôi chảy. Tìm để làm gì? Chỉ để thực hiện nỗ lực cuối cùng cho ấm lòng người quá cố, cho chấm dứt cái cảnh ông nằm bên bà mà lòng cứ hướng về sông, để nói một câu “Nếu sống mà không gần được, chừng nào chết,mời dì lên nằm trên đất vườn tôi”. Đó là người chồng cứ chong mắt theo ngọn đèn đỏ ối, buồn hiu và tiếng gàu tát nước cọ vô xuồng xao xác…với đốm lửa đỏ trên đầu điếu thuốc (hay đốm lửa cứ rực lên trong tim?) vào những đêm gió lớn… Hay đó là người đàn bà mang tên dòng sông “Giang”, có cuộc đời như dòng sông “ba chìm, bảy nổi, chín lênh đênh”, một cuộc đời mà sự thiếu thốn về vật chất – “chiếc áo bà ba mỏng te, nhiều mụn vá” “ tóc đã bạc nhiều, lơ thơ…”, “khuôn mặt đen sạm, nhăn nheo”, “đồ đạc món nào cũng nhỏ nhắn, tuềnh toàng” – không có ý nghĩa gì so với những mất mát trong tình cảm - ít ra hai người đàn ông đã lặng lẽ rời khỏi cuộc đời bà, một đứa con gái nhỏ đã trôi theo dòng nước và những tháng ngày còn nguyên một gia đình đã thoảng qua như sương… người đàn bà ấy lại cứ ngoảnh nhìn về phía sau lưng (trong khi ông trời cho cấu tạo đôi mắt của con người ở đàng trước!). Sao bà cứ cày xới lên vết thương của chính mình và những người thân yêu khác? Có những lời của bà khi nhìn mớ quần áo của chồng, con mà nói (tôi muốn diễn đạt kiểu Nguyễn Ngọc Tư) nghe nhẹ hều mà tủi vô phương: "Chồng tôi... tôi chỉ còn giữ lại bao nhiêu đây thôi. Chị coi, tôi khùng hôn, không giặt thì không được mà giặt hoài, tới hơi chồng cũng bay, tôi cũng quên mất rồi...".

Hãy cùng tôi đọc đoạn này:
"-Tại tôi nhiều chuyện làm chị thêu không xong...
- Không, người đàn bà cười, nét mặt thốt nhiên buồn bã, tôi thêu cho hết đêm, xong rồi lại tháo chỉ ra thôi, tôi sợ, nếu không làm gì, tôi... tôi sẽ nhớ chồng con tôi rồi mắc... khóc, cầm lòng không được. Mà, đàn ông chịu cực khổ nhiều lắm rồi, lấy nước mắt trói buộc họ nữa, tội họ lắm, chị à."

Thế đấy, nỗi đau trong câu chuyện thật nhẹ nhàng không làm xé lòng ai cả nhưng nó lặn vào trong , êm êm, như một vật gì bén lắm cứa khẽ vào tim, chưa kịp nghe đau thì rỉ máu.Trong thế giới của “Dòng nhớ”, hình như tình yêu không kết thúc cùng đời người, nó chỉ biến đổi về hình thái, con người mất đi nhưng tình yêu thì vẫn tồn tại, vẫn tái sinh …

Xếp sách lại rồi, sao tôi cứ nghe đâu đây tiếng hò cất lên khắc khoải – như đời thương hồ - trong bàng bạc gió, trăng:

“ Bớ chiếc ghe sau, chèo mau em đợi
Cho khỏi khúc sông này bờ bụi tối tăm……”