Nguyễn Du viết rất nhiều về người phụ nữ. Sáng tác quy mô, đổ sộ nhất của ông – Truyện  Kiều là sáng tác viết về người phụ nữ. Ngoài ra chúng ta còn có thể kể đến các bài ca, bài thơ khác như Long Thành cầm giả ca, Độc Tiểu Thanh kí, Sở kiến hành.. Đặc điểm chung của những tác phẩm này là khắc họa người phụ nữ mang những vẻ đẹp về cả ngoại hình lẫn phẩm chất. Họ là những người tài sắc vẹn toàn, nhan sắc lúc thì chim sa cá lặn, lúc tuy bình thường nhưng vẫn có những dấu ấn riêng, tài năng thì hơn người, đặc biệt phẩm chất trong sáng, hiền lành, chịu thương chịu khó. Đặc biệt được thể hiện rất rõ qua tác phẩm Truyện Kiều: 

Có nhiều biểu hiện của một quan niệm khá mới mẻ về thân xác của con người trong Truyện Kiều. Nhìn chung quan niệm này khác với quan niệm coi thường thân của truyền thống văn hóa và văn học. Nguyễn Du có khuynh hướng đề cao thân xác, coi thân xác là một phạm trù giá trị. Ông luôn trân trọng thân xác của họ, trong sáng tác của mình ông chú trọng đến bản thân nỗi đau đớn, nhục nhã của việc thân xác con người bị giày xéo, chà đạp. Ông viết về ngoại hình của họ với sự trân trọng của một con người, chứ không phải chỉ là sự ngưỡng mộ phàm tục của một nam nhân bình thường. Đặc biệt, Nguyễn Du ca ngợi tài năng của những người phụ nữ chân yếu tay mềm này, vốn không được người đời coi trọng, ví như Thúy Kiều cầm, kì, thi, họa đều xuất sắc; hay nàng tiểu Thanh có tài làm thơ. Khi mà người đời quên mất tài năng của họ, Nguyễn Du vẫn thể hiện sự trân quý từ tận đáy lòng mình cho các nhân vật trong tác phẩm của mình. Nguyễn Du đã xây dựng một Thúy Kiều không chỉ đẹp mà còn rất tài hoa. Cầm, kì, thi, hoạ, môn nào nàng cũng sành, cũng giỏi: .

Khác với văn học dân gian, trong văn học trung đại không xuất hiện nhiều các kiểu nhân vật xấu người đẹp nết, mà đa phần là đẹp nết đẹp người. Họ mang trong mình những tiêu chuẩn của xã hội đã đặt ra cho người phụ nữ. Tài sắc đều đủ, có thể thấy, ấn tượng đầu tiên khi đến với các tác phẩm của Nguyễn Du là những người phụ nữ trong tác phẩm của ông đều đẹp xuất sắc.

Muôn sự tại trời, trời kia bắt mỗi người có một thân phận và người càng có tài thì mệnh càng bạc. Tài - Mệnh luôn tương ứng với nhau. Đây cũng chính là sự mâu thuẫn trong nội tại tâm hồn, tư tưởng của Nguyễn Du: vừa mong giải phóng cho người phụ nữ, đề cao tình yêu và tài sắc của họ, vừa muốn an ủi họ hãy chấp nhận sự nghiệt ngã của số phận (mà thực chất là chấp nhận sự ngang trái do các thế lực cường quyền tạo nên). Bởi vậy, hình tượng người phụ nữ được xây dựng vừa tài sắc, lại vừa truân chuyên. Mà phần truân chuyên còn nhiều hơn tài sắc gấp bội. Họ đều phải trải qua những tháng ngày bất hạnh, tuy là những người ở những thời đại khác nhau, song đều gặp chung ở số phận tài hoa nhưng bạc mệnh:

Bằng biện pháp ẩn dụ khi nói về nhan sắc của nàng, Nguyễn Du đã dùng từ “son phấn”. Nhưng cái đẹp ấy lại bị vùi dập không thương tiếc. Chính xã hội phong kiến thối nát ấy đã cướp đi của nàng tuổi thanh xuân, đã mang đến cho nàng biết bao đau thương, hờn trách, để rồi đến những bút tích của nàng cuối đời cũng bị đốt hết đi, lòng dạ ghen tuông của người phụ nữ kia đã lấy đi của nàng cả những dòng trăn trối cuối cùng. Tiểu Thanh nổi tiếng là nhân vật rất tài năng, nhưng lại bị cướp đi sắc đẹp và tài năng khi còn rất trẻ, chịu số mệnh chết yểu, đễn nỗi hóa thành sự căm giận suốt trăm năm vẫn không thể nguôi ngoai. Dường như, ở bất cứ tác phẩm nào, Nguyễn Du cũng nhìn thấy được cuộc đời bất hạnh của họ, những nỗi căm hờn số mạng của những người phụ nữ không làm gì sai nhưng vẫn phải chịu kiếp nạn. Ông xót thương cho những phận đời như vậy, Viết về những người phụ nữ tài hoa mà bạc mệnh, hơn một lần Tố Như không thể giấu những giọt nước mắt đồng cảm, xót thương:

Đau đớn thay phận đàn bà

Mặc dù là một nam nhân, Nguyễn Du vẫn dành sự trân trọng nhất của mình cho họ, khác với những người cùng thời.

Văn học trung đại bài trừ cái tôi, đề cao cái ta, văn học mang tính ước lệ tượng trưng cao. Ngay cả cảm xúc cũng phải mang tầm vóc thời đại, nam nhi thì phải chí lớn, báo hiếu, báo nghĩa với đất nước; nữ nhi thì phải hiền lành đức độ, là chỗ dựa vững chắc cho chồng. Vua là thứ nhất, dân là thứ hai. Có thể thấy, văn học trung đại không có chỗ phát triển ý thức cá nhân. Vậy mà các nhân vật trong tác phẩm của Nguyễn Du đều có ý thức cá nhân sâu sắc, thậm chí là nổi loạn và khác biệt. Vừa chịu sự ảnh hưởng của những tiêu chuẩn đương thời, vừa để nhân vật có lối suy nghĩ riêng của mình, rất con người và rất thật. Ví như Thúy Kiều sẵn sàng tự mình đi tìm kiếm tình yêu. Chính nàng đã táo bạo xé rào đêm tối — cũng chính là rào cần ràng buộc tình yêu nam nữ đã ngự trị hàng ngàn năm phong kiến — chủ động sang nhà Kim Trọng để bày tỏ lòng yêu: Xăm xăm băng lối vườn khuya một mình. Chính nàng, chưa cần đến ưng thuận của cha mẹ đã cùng chàng Kim hẹn thê, đính ước:

Thúy Kiều là người phụ nữ vừa mang vẻ đẹp truyền thống, vừa mang vẻ đẹp hiện đại, mỗi bên đều vừa đủ mà lại hài hòa. Đồng thời các nhân vật của Nguyễn Du ý thức về bản thân rất rõ, đặc biệt là về thân xác của chính mình. Đã là người ai cũng có thân, Nguyễn Du cảnh tỉnh sự bàng quan, vô cảm đáng sợ của toàn xã hội trước chuyện đánh đạp, giày xéo thân xác. Tôn trọng con người trước hết phải tôn trọng thân xác của họ. Không thể nhân danh đạo đức, luật pháp để chà đạp lăng nhục con người.

Nguyễn Du là một nhà thơ lớn, đại thi hào của dân tộc. Không phải bởi chỉ khối lượng tác phẩm đồ sộ, mà còn bởi tấm lòng nghĩ suốt nghìn đời của ông. Những nhân vật phụ nữ của Nguyễn Du đã trở thành chuẩn mực để so sánh, vừa chân thực, nhưng vẫn đầy tính nghệ thuật.