Hạt dẻ Trùng Khánh nếu mang đi nơi khác trồng, sẽ cho mùi vị hoàn toàn khác lạ. Màu sắc cũng dại hơn. To nhỏ cũng khác. Nghĩa là nó phụ thuộc vào thổ nhưỡng và người trồng. Đất nào thì vật ấy. Đất nào thì người ấy.

Hạt dẻ Trùng Khánh thông thường mang hình tròn đều. Nhưng thỉnh thoảng cũng có hạt méo mó, dị dạng. Hạt nhỏ nhất cũng bằng ngón chân cái. Vào cữ cuối tháng Tám âm lịch, hạt dẻ bắt đầu chín. Khi chín, vỏ của nó lên màu hỗn hợp, giữa nâu với tía.

Bọn trẻ nhà tôi bảo: Đó là biến thể sẫm của màu đỏ, chưa bị bão hòa. Khi hạt dẻ còn tươi, thịt của nó rắn chắc, giòn tan, vị ngọt thanh và có màu vàng hoàng yến. Ngày nay, thứ quả đặc sản có một không hai ấy không chỉ thấy bày bán ở phố huyện Co Xàu. Thương hiệu hạt dẻ Trùng Khánh tràn lan ra khắp cả nước. Thậm chí, sang Quảng Đông, Quảng Tây (Trung Quốc) cũng có hạt dẻ Trùng Khánh bày bán.

Tất nhiên đó là hạt dẻ do họ trồng nhưng mượn danh Trùng Khánh. Người bên đó làm hàng nhái rất giỏi. Nhưng nhìn kỹ thì biết. Hạt dẻ to, tròn, mỏng vỏ, bóng bẩy và rốn không hề có lông tơ. Khi luộc chín, không có mùi thơm. Nhưng thịt nó rất ngọt. Ngọt như trộn với đường.

Điều dễ nhận biết nhất là hạt dẻ nhái có bán quanh năm. Mùa nào cũng có. Hạt dẻ ấy mang đi bao xa, đi bao lâu cũng không bao giờ sợ bị thâm thối. Còn hạt dẻ Trùng Khánh xịn, vỏ cứng, dày và có nhiều lông măng. Nếu đem luộc, hấp hoặc mang vào lò nướng chín, bạn sẽ thấy có hương thơm tự nhiên. Ngọt bùi tự nhiên. Chỉ cần ngậm một lúc, tự nó mềm ra như bột bánh khảo. Nó từ từ chín một lần nữa trong miệng.

Hãy nhớ một điều, hạt dẻ Trùng Khánh chỉ xuất hiện vào mùa thu. Mùa đẹp nhất trong năm. Cứ vào giữa thu là hạt dẻ xù lông rụng rốn. Lượm về phải chế biến ngay, đừng để lâu. Nếu để lâu, hạt dẻ bị thâm thối, bốc mùi người không đứng gần được. Vì hạt dẻ chứa hàm lượng đạm rất cao. Đạm càng cao, khi bị hư càng nặng mùi.

Tôi được biết đã có khá nhiều đàn ông, sắp bước vào tuổi xưa nay hiếm, thường bị trục trặc về khoản sinh hoạt vợ chồng. Họ lấy kinh nghiệm từ người làng tôi. Các vị hầm hạt dẻ với tắc kè núi, hoặc chim sẻ đồng. Ăn tháng đôi lần, tình trạng vui vẻ cải thiện một cách rõ rệt. Bảy tám mươi, mà các cụ còn chúm môi huýt sáo. Nếu là đàn bà, hãy tích cực ăn hạt dẻ ninh với chân giò, hoặc với thịt gà thiến. Bạn sẽ có một làn da trắng mịn. Và đặc biệt tốt cho người nuôi con nhỏ, đang thời kỳ bú sữa mẹ. Ăn hạt dẻ liền một tuần, hai quả hồng đào cứ vống ngược lên như lần đầu biết bói.

Nếu không nhầm và chẳng hề thiên vị, cốm trộn hạt dẻ là một phát minh mới của người anh rể tôi. Hạt dẻ luộc chín, mang vào cối giã mịn. Cốm vừa làm xong hãy còn ấm nóng. Mang hai thứ ấy trộn lẫn với nhau. Để một lúc, chờ cho cốm ngấm hương hạt dẻ. Nhón mấy hạt thả vào miệng, chiêu thêm ngụm nước trà gừng. Bạn sẽ thấy cốm có thêm vị cay vừa phải.

Cốm cộng hạt dẻ đang đảo qua đảo lại trên lưỡi bạn. Đảo tới đâu thơm đến đó. Nếu đổ cốm trộn hạt dẻ vào khuôn ép, mấy tiếng sau sẽ cho một thứ bánh dẻo mềm như kẹo gôm. Ăn đến no mà chẳng sợ bị đầy bụng. Không lâu sau, người làng tôi học lỏm được cách làm này. Họ đã nhanh chóng phổ biến rộng rãi cho cả mường cả tổng.

Cốm trộn hạt dẻ trở thành món ăn đặc sản, sang trọng. Khi trong nhà có khách, ông chủ bày cốm hạt dẻ mời trà. Còn con rể thì dâng cốm hạt dẻ lễ bố mẹ vợ nhân ngày tết thưởng trăng. Học trò mang cốm hạt dẻ biếu thầy cô. Tóm lại, cốm trộn hạt dẻ là một thứ vật quý, dùng để khoản đãi quý nhân.

Bạn hãy đến Trùng Khánh vào những ngày trời trong mây cao. Khói đốt đồng đâm thẳng lên trời như cây sào. Không gian tứ bề yên ắng tĩnh mịch. Bạn sẽ được nghe hạt dẻ hát. Những cánh rừng dẻ râm ran đang vào vụ. Ban ngày thì dẻ lao xao, rì rào, tí tách rơi theo nhịp.

Hạt dẻ rơi rơi rơi như mưa màu nâu. Đó là bản nhạc mùa thu ở quê tôi không thể nào quên. Lũ gà rừng đang đi hôi của, bỗng chúng gật đầu bảo nhau dừng lại. Một chân đứng làm trụ, còn một chân khều hạt. Chúng lấy mỏ mổ tọoc tọoc liên tiếp lên thân hạt dẻ. Một phát trúng, mười một phát trượt. Bởi vỏ hạt dẻ vừa dày vừa cứng. Chúng ngửa cổ gáy a rối nó!

Làm sự sống trên đời sao mà khó thế. Mổ mãi mổ mãi mà không được hạt nào. Còn lá rừng thì bật lên tiếng cười hu hú ha há về sự ngây thơ, ngốc nghếch của giống vật hai chân đi như người. Đêm đến, lũ chồn hương đi rình trăng. Chúng trèo lên cây định hái, nhưng dẻ có gai. Nên chúng rụt tay lại và chỉ hít lấy hít để hương dẻ cho đỡ thèm.

Theo thiển nghĩ của tôi, các quan chức ngành văn hóa du lịch địa phương, nên xem xét vùng rừng dẻ Trùng Khánh. Để biến nó trở thành một điểm tham quan thú vị. Rừng dẻ sẽ nằm trong tổng thể khu du lịch. Bắt đầu từ thác Bản Giốc, lên động Ngườm Ngao, qua Làng Tày Khuổi Ki. Sau đó tản ra rừng hạt dẻ. Đó là điểm du lịch mang màu sắc hương vị của tình yêu.

Thật là tuyệt vời, khi được lang thang trong một khu rừng dẻ cực kỳ lãng mạn. Bạn trẻ đi với bạn trẻ. Bạn già đi với bạn già. Dưới bầu trời xanh, là tán rừng dẻ xanh. Dưới tán rừng dẻ xanh là mặt đất nhẵn và sạch làu làu. Người ngồi lên nhau, chẳng cần tháo dép. Chân gác lên chân. Mông kê lên đùi. Mắt nhìn thẳng vào mắt. Tai áp thẳng vào ngực mà nghe tim đập.

Lá thu dẻ thì mặc kệ lá dẻ vàng. Rừng dẻ khe khẽ hát như rang bởi đây đang là mùa lá nỏ. Ta ngồi đây để có được phút lặng yên. Hít vào thật sâu. Thở ra thật êm. Cặp mắt nhắm nghiền. Nỗi khát khao chờ nhau yêu nhau bao lâu nay em ơi. Này anh chị kia cứ thả lỏng cho hương rừng dẻ tự nhiên bò trên da thịt. Anh chị cứ ôm chặt lấy nhau mà hòa tan mỏi mệt. Ta yêu nhau trong rừng để tự thưởng cho đời mình. Cuộc sống này thật là đáng sống.

Và tôi cũng xin mách bạn một điều, chớ có dại mà bước sâu vào khoảng sáng. Bởi nơi đó là cái rốn của rừng. Vì thỏa mãn trí tò mò, đã có khá nhiều đôi bị hồn hoa dẻ rủ rê. Vào đến giữa rừng thì tình yêu bị rối trí. Đi mãi. Đi miết theo hồn hoa mà không nhớ lối về. Khi nhận ra thì chiều lừ lừ sụp xuống. Nắng chiều quê tôi sánh vàng như mật bủa lấy rừng vàng. Đấy là thời khắc ve ran như thác réo. Còn lá rừng thiêm thiếp ngủ. Lần lượt người lên gót giầy ra cửa rừng.

Ở rừng dẻ dù ngày không nắng, bạn cũng thấy bóng mình dài ra trên đất. Bóng trườn đi như vắt. Bóng bắc qua sườn đồi. Bóng vắt đến khe nước trong. Đi ngược theo khe nước trong, bạn nghĩ rằng mình đã tới nơi trăng mọc. Trăng mọc từ một túp lều rơm ở đó có một mẹ già. Mẹ đang ngồi nướng hạt dẻ. Nướng hạt nào chín tới, mẹ liền bóc cho thỏ và chồn hương ăn. Thỏ với chồn hương ăn bao nhiêu cho đủ. Mẹ cười. Mẹ bảo, tao nướng nỗi buồn đấy chứ. Nỗi buồn nẫu quá rồi, mà sao tao chưa thấy chết. Mẹ chết làm sao được, trên đầu mẹ có cả một rừng dẻ đang độ ngọt bùi… 

Người quê tôi người sống lâu. Thường cứ phải ngoài tám mươi, thậm chí chín mươi. Người sống lâu, một phần nhờ vào môi trường sinh thái của rừng cây dẻ. Nhìn vẻ ngoài thì cây khô khốc. Vỏ nứt toác. Nhưng thịt cây vàng tươi, săn chắc. Chặt xuống một năm ròng, mà lá vẫn mọc. Ai nói qua tai, đấy là sự tương quan môi sinh tới con người.

Ở những vùng núi cao, không khí trong lành. Sống một đời người hồn nhiên như cây cỏ. Người miền núi sống không tính toán bon chen, không thù hận ai, không si mê tiền bạc chức tước. Lòng người như lòng suối, cứ trong veo xanh ngắt hết đời. Đó là một cuộc sống sạch, một đời sống đẹp. Người quê tôi hiền hòa như mây nước. Người quanh năm cấy cày mà thơm ngát như cỏ hoa. Cứ nhìn thấy mặt nhau là cười sung sướng.

Lý do hạt dẻ Trùng Khánh ngọt thơm bởi tay người trồng và bón chăm.
Câu hỏi: Tác phẩm này là tùy bút hay tản văn?