Câu chuyện kể về một vụ kiện giữa hai người dân trong làng là Cải và Ngô, khi Cải đánh Ngô và mang nhau ra thầy lí xử kiện. Cải vì sợ thua đã lót trước cho thầy lí năm đồng, trong khi Ngô biện hộ mạnh mẽ và cho thầy lí mười đồng. Khi thầy lí tuyên án, phạt Cải một chục roi, Cải vội vàng yêu cầu thầy lí xét lại, cho rằng sự thật là anh ta không đáng bị phạt nặng như vậy. Tuy nhiên, thầy lí không những không thay đổi án, mà còn dùng lý lẽ hài hước để khiến Cải phải chịu phạt. Câu chuyện kết thúc với một tình huống đầy châm biếm khi thầy lí lý giải rằng "nó lại phải… bằng hai mày!" dù Cải có lót tiền trước.

Bối cảnh của câu chuyện là trong một làng quê, nơi có một viên thầy lí nổi tiếng vì tài xử kiện giỏi. Đây là một xã hội nơi mà các mối quan hệ và lợi ích cá nhân có thể được giải quyết thông qua các "lót" hoặc "hối lộ", thể hiện sự tiêu cực trong các hoạt động công quyền. Câu chuyện phản ánh một hình ảnh khá phổ biến trong xã hội xưa, nơi mà sự công bằng đôi khi bị chi phối bởi tiền bạc và sự khuất tất trong việc xét xử.

• Cải: Là người bị kiện, nhưng lại có tính cách tham lam và lo sợ bị thua kiện, do đó đã lót tiền cho thầy lí. Cải là nhân vật đại diện cho sự nỗ lực thay đổi số phận bằng tiền bạc, chứ không phải bằng lẽ phải.
• Ngô: Là người kiện, nhưng không có sự chuẩn bị sẵn sàng như Cải, chỉ đứng trên lập trường chính đáng mà không lót tiền. Ngô là nhân vật thể hiện sự thật, nhưng lại thua thiệt vì không có sự can thiệp từ ngoài.
• Thầy lí: Là nhân vật quan trọng trong câu chuyện, có tài xử kiện nhưng cũng có tính cách tham lam, dùng tiền để thay đổi phán quyết. Thầy lí đại diện cho sự lợi dụng quyền lực và sự không công bằng trong việc xử lý các vụ kiện.

Ngôn ngữ trong câu chuyện mang đậm tính châm biếm và hài hước. Các nhân vật đều có lời thoại khá giản dị, dễ hiểu và gần gũi, tạo nên một không khí nhẹ nhàng nhưng rất sắc sảo. Cách mà thầy lí nói "nó lại phải… bằng hai mày!" thể hiện một sự vô lý, khôi hài nhưng lại mang tính chất châm biếm xã hội.

• Cường điệu: Câu chuyện sử dụng thủ pháp cường điệu khi thầy lí không những không thay đổi phán quyết theo sự thuyết phục của Cải mà còn đưa ra một lý lẽ phi lý “nó lại phải… bằng hai mày”. Điều này làm nổi bật sự tham lam và vô lý của thầy lí.
• Sự đối lập: Có sự đối lập rõ rệt giữa hành động của Cải và Ngô. Cải, dù có thể là người sai, nhưng nhờ "lót tiền" mà lại được thầy lí ưu ái, trong khi Ngô, dù có lý lẽ đúng, lại thua kiện.
• Châm biếm xã hội: Câu chuyện dùng sự kiện xử kiện này để chỉ trích sự tệ hại trong việc sử dụng tiền bạc để tác động đến quyền lực, mang đến một thông điệp sâu sắc về xã hội lúc bấy giờ.

Câu chuyện thể hiện sự bất công và sự thương lượng, chi phối của tiền bạc trong các vụ kiện tụng. Mặc dù Cải là người sai, nhưng nhờ có tiền "lót" trước, thầy lí vẫn phán quyết có lợi cho anh. Câu chuyện chỉ trích những sự bất công, đặc biệt là trong xã hội xưa, nơi mà quyền lực đôi khi không nằm ở sự công bằng, mà ở khả năng chi tiền. Câu chuyện cũng phê phán sự giả dối và thói tham lam, thậm chí là trong việc hành xử của những người có quyền lực như thầy lí.

Tác giả qua câu chuyện này phản ánh một cách nhìn châm biếm, mỉa mai về xã hội phong kiến, nơi mà sự công bằng và đạo lý không được coi trọng, mà thay vào đó là tiền bạc và quyền lực. Hành động của thầy lí, dù là một người có quyền lực, lại không mang tính công bằng mà chỉ dựa vào sự chi phối của những lợi ích cá nhân. Câu chuyện làm người đọc nhận ra sự giả dối và thiếu công bằng trong xã hội lúc bấy giờ, nơi mà tiền có thể thay thế cho lý lẽ, và kẻ có quyền lực có thể dễ dàng quyết định số phận của người khác.

Sau khi đọc truyện, tôi nhận ra rằng trong xã hội, công lý và đạo đức không phải lúc nào cũng được thực thi đúng đắn. Cuộc sống không chỉ cần có sự trung thực và lương thiện mà còn cần sự minh bạch và công bằng trong các quyết định xã hội. Câu chuyện khiến tôi suy nghĩ về những bất công có thể xảy ra trong xã hội và tầm quan trọng của việc xây dựng một xã hội công bằng, nơi mà tiền bạc và quyền lực không thể thao túng mọi thứ.

• Nội dung: Câu chuyện phản ánh về sự bất công trong việc xét xử và sự chi phối của tiền bạc trong xã hội phong kiến. Nó chỉ trích việc lạm dụng quyền lực và thiếu minh bạch trong những quyết định quan trọng.
• Đề tài: Đề tài của câu chuyện là "bất công xã hội" và "lạm dụng quyền lực".