Trong hệ thống những bài thơ mang chứa tâ m sự của Hồ Xuân Hương, "Tự Tình" là một
trong những bà i thơ hay nhất. Bài thơ thể hiện nỗi buồn, nỗi cô đơn thầ m thía của người yêu
đời, tràn đầy sức sống nhưng gặp những cảnh ngộ éo le, một con người luôn kh ao khát tình
yêu nhưng gặp toà n dang dở bất hạnh. Đó là sự bất hạnh của một ước mơ không thành.
Sinh ra và lớn lên trong một gia i đoạn lịch sử đầy sóng gió (nửa cuối thế kỷ XVIII đến n ửa
đầu thế kỷ XIX), Hồ Xuân Hương là người c hứng kiến và phần nào chịu ảnh hưởng của
không khí sô i s ục của phong trào quầ n chúng đòi quyền sống, quyền hạnh phúc của con
người. Không khí ấy tác động đến tâm hồn vốn thông minh và giàu lòng trắc ẩn của bà. Bà
uy nghiêm, thức tỉnh, trắc trở về đời mình, một cuộc đời đầy éo le, bạc phận, lấy chồng hai
lần, hai lầ n là m lẻ và hai lần chồng đều chết sớ m. Đ iều đó, với bà là những biểu hiện cụ t hể,
đầy nước mắt của nỗi đau
"hồng nhan bạc phận"
.
Mở đầu bài thơ Tự t ình, tác giả gợi ra một khoảng thời gian, một góc xao xác tiếng g à. Đây
là mộ t thứ không g ian, thời g ian nghệ thuật được vận dụng là m cho sự thổ lộ tâm trạng tác
giả:
"Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn".
"Văng vẳng"
ch ính là từ tượng thanh nhưng ở đây nó biểu thị tâm trạng, không khí, cái
không khí buồn vắng lặng của một người thao thức giữa đê m khuya thanh vắng. Câu thứ hai
nhức nhói một tâ m sự:
"Trơ cái hồng nhan với nước non"
Hay nhất của câu thơ thứ hai là từ "trơ". Trơ là trơ trọi, cô đơn, lẻ loi. Nhà thơ cả m nhận nỗi
buồn hồng nhan. Một nỗi buồn c á thể càng kinh khủng hơn khi cọ xát với toàn xã hội, toàn
cuộc đời: "nước non". Một nỗi buồn đè nặng lên tâm sự bà, lên số phận c ủa người phụ nữ.
Không chịu đựng nổi, bà muốn chống lại, thoát khỏi.
"Chén rượu hương đưa"
là một phương
tiện, không ph ải là phương tiện duy nhất mà hầu như là cuối cùng cho một đè nén quá mức.
Thế nhưng, bi kịch vẫn cứ là bi kịch:
"Chén rượu hương đưa say lại tỉnh"
Câu thơ nữ s ĩ gợi nhớ mộ t câu thơ đầy trầ m tư của Lý Bạch:
"dùng gươm chém nước, nước chẳng dứt
uống rượu tiêu sầu, sầu vẫn sầu".
Bất lực, câu thơ chyển sang một sự cá m cành si tình. Hồ Xuân Hương nói:
"vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn"
Trong quan điể m t hẩm mỹ xưa, vầng trăng tượng trưng cho cuộc đời, tuổi tác của người phụ
nữ. Câu
"vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn"
vừa là hình ảnh đẹp, có thực nhưng đượm
buồn. Cái buồn của một
"vầng trăng khuyết"
. Đối với thơ xưa cảnh là tình, cảnh trăng khuyết
man mác, gợi nhớ cuộc đời bà. Trong
"mời trầu"
bà đã ẩn ý như vậy Sang câu 5,6 tứ thơ
như đột ngột chuyển biến. sự cụ thể trong miêu tả khiến việc tả cảnh trở nên thuần khuyết.