Thủ đô Hà Nội là nơi có nhiều di tích thành cổ nhất nước ta, ngoài hai di tích thành cổ là Hoàng thành Thăng Long và Thành Cổ Loa nổi tiếng, còn có thành cổ Sơn Tây với lối kiến trúc độc đáo và cổ kính.

Sơn Tây là một trong số 13 tỉnh được thành lập sớm nhất ở Bắc Kỳ (năm 1831), dưới thời vua Minh Mạng), gồm phần lớn địa bàn các tỉnh Vĩnh Phúc, phía bắc tỉnh Phú Thọ, một phần tỉnh Tuyên Quang và tây bắc thành phố Hà Nội ngày nay. Vốn trước đó là trấn Sơn Tây (chữ Hán: 山西), tục gọi là trấn Tây hay trấn Đoài (Đoài nghĩa là Tây). Tỉnh lị là thị xã Sơn Tây.

Ngược dòng lịch sử chúng ta biết, năm 1461, đời vua Lê Thánh Tông, đơn vị hành chính “Sơn Tây thừa tuyên” chính thức được khai sinh. Ban đầu trấn sở đặt tại xã La Phẩm, huyện Tiên Phong, phủ Quảng Oai (nay thuộc xã Tản Hồng, huyện Ba Vì).

Đến đời Lê Cảnh Hưng (1740-1786), do nước ngập làm lở thành nên dời trấn sở về khu đất cao hơn, có nhiều đồi gò thoai thoải thuộc địa phận làng Mông Phụ, tổng Cam Giá, huyện Phúc Lộc, phủ Quốc Oai (nay thuộc xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây).

Đến năm Minh Mạng thứ ba (1822) mới dời trấn sở về địa phận các xã Mai Trai, Thuần Nghệ, huyện Minh Nghĩa (sau gọi là Tùng Thiện), tức vùng trung tâm thị xã Sơn Tây ngày nay.

Thành cổ Sơn Tây được xây dựng ở trung tâm tỉnh Sơn Tây cũ. Thành chính được xây dựng năm 1822, bờ hào được xây năm 1849 đời vua Minh Mệnh.

Theo sách Văn khắc Hán Nôm Việt Nam , thì trong thành trước đây có tấm bia dựng năm Ất Sửu, niên hiệu Khải Định thứ 10 (năm 1925). Có 13 vị quan thời đó đã đóng góp công của tu sửa hành cung thành Sơn Tây như: Tuần phủ Sơn Tây Hoàng Thuy Chi, Tri phủ Nguyễn Đình Hoè…

Trong thành, các công trình quan trọng đều được xây dựng đối xứng nhau trên trục trung tâm bắc – nam. Sách Sơn Tây dư địa chí của Phạm Xuân Độ viết năm 1941 đã ghi chép khá chi tiết. Phần viết về thành trì (thành Sơn Tây) có đoạn:

“Thành Sơn Tây xây hình tứ giác, cao 5 thước tây, chu vi dài 1.304 thước. Mỗi mặt vào khoảng giữa, nơi có cổng ra vào, tường lại vùng ra theo hình bán nguyệt. Cửa Đông và cửa Tây đã lấp kín, chỉ còn cửa tiền (hướng nam) trông ra phố Ba Vì, cửa hậu trông ra phố Courbet, tức là phố Hậu An.

Quanh thành có hào sâu 3 thước, rộng 20 thước và dài 1.795 thước, về mạn trái cửa hậu – nơi dinh quan Chánh sứ trông sang – có thả sen, về mùa hạ, lá nở đầy mặt nước, trông như một chiếc bè xanh, điểm hoa mầu đỏ lạt. Lúc gió thoảng hương sen đưa lên thơm mát như dư hương của một dĩ vãng xa xưa…

Ngày xưa, trong thành có dinh các đường quan và kho lương. Bây giờ (1941) về phía tây là Giám thành, giữa là Vọng cung, Võ miếu và Thuỷ tháp. Phía đông là ngục thất, dinh quan Dự thần (?) và trường học.

Phía trên cửa Tiền trông vào là chiếc Vọng lâu cao 18 thước, làm năm 1822. Ngày 01/7/1940 hàng tỉnh cho đặt trên Vọng lâu một chiếc còi điện, có 6 loa toả đi các phía. Ngày nào còi cũng báo ngọ cho nhân dân.

Hai bên vọng lâu có 2 chiếc giếng to, xung quanh xây gạch, mầu nước trong xanh, hiện nay (1941) để làm cảnh. Trước kia vốn có 4 giếng của 4 quan: Tổng đốc, Án sát, Đốc học và Đề đốc. Sau vì không dùng đến nữa nên huỷ đi hai.

Hàng tỉnh đã mấy lần định lấp hào, phá tường thành, một là để khỏi cho nước tù hãm, hai là để mở rộng thành phố. Mãi đến năm 1902, các Đại tướng Bichot và Cornat ngỏ lời thỉnh cầu bảo tồn nơi này làm một cổ tích kỷ niệm tỉnh Đoài xưa, chính phủ mới nhất định để lại”.

Thành Sơn Tây là một toà thành to đẹp nhưng trải qua những bước thăng trầm của lịch sử, thành cổ Sơn Tây không còn nguyên vẹn như xưa. Ngay từ những năm 70 của thế kỷ XX, nhiều tấm ảnh do người Pháp và Viện Viễn Đông Bác cổ chụp thành cổ Sơn Tây đã được sưu tầm. Vào những năm cuối thập kỷ 80 của thế kỷ XX, tư liệu đã có 3 bản vẽ: mặt bằng, chính điện và đầu đốc toà Vọng cung.

Nguồn tư liệu cho thấy các công trình kiến trúc trong thành cổ Sơn Tây là những công trình kiến trúc thời Nguyễn với kiểu thức kiến trúc quen thuộc, phảng phất bóng dáng các toà Đại bái của các ngôi đình làng thời Nguyễn.

Cổng thành cổ Sơn Tây (Nguồn ảnh: theo Internet)

Xung quanh thành phía ngoài có hào sâu 3m, rộng 20m, dài khoảng 1.795m, được nối ra sông Tích ở góc thành phía Tây Nam.

Hào nước xung quanh thành (Nguồn ảnh: theo Internet)

Xa bên vòng ngoài là La Thành (thành ngoài) được đắp bằng đất cao 3,5m, hình ngũ giác, bên ngoài có lũy tre gai dày đặc bao bọc. Thành ngoài cũng mở bốn cổng trông ra bốn hướng: Đông, Tây, Nam, Bắc, nay vẫn gọi là đường La Thành.

Theo sách Đại Nam hội điển sự lệ, trong thành có dinh Tổng đốc, Bố chính, Án sát và Đề đốc, mỗi dinh 3 gian 2 chái. Chỉ có toà Vọng cung được xây 5 gian 2 chái. Toà Vọng cung trong thành cổ Sơn Tây mới bị tiêu thổ kháng chiến năm 1947, nên một số người cao tuổi hiện còn sống ở quanh vùng thị xã Sơn Tây còn nhớ rõ vị trí xây dựng và dáng dấp công trình. Với những tư liệu trên là tài liệu tham khảo quan trọng phục hổi lại Vọng cung và các công trình kiến trúc trong thành.

Khoảng thập kỷ 70-80 của thế kỷ 19, Thành cổ Sơn Tây là một trung tâm phòng bị kháng chiến chống Pháp của quan lại triều đình nhà Nguyễn do Hoàng Kế Viêm, Lưu Vĩnh Phúc… lãnh đạo.

Thành bị quân Pháp chiếm năm 1884. Năm 1924, Toàn quyền Đông Dương đã ra nghị định để xếp hạng di tích thành cổ này.

Thành cổ Sơn Tây là một di tích lịch sử độc đáo đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa năm 1994.

Ngày 16/2/2009, Ủy ban Nhân dân Hà Nội đã ra quyết định cải tạo, chỉnh trang Di tích Lịch sử văn hóa Thành cổ Sơn Tây phục vụ cho Đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội, nhằm lưu giữ một di tích tích lịch sử văn hóa có giá trị, hấp dẫn khách tham quan. Thành cổ Sơn Tây hiện đã được phục dựng được một số hạng mục chính: điện Kính thiên, Vọng cung, Kỳ đài, Đoan môn, 100m tường thành…