Bài 1, 2
Ca dao là sản phẩm tinh thần của tập thể nhân dân, là tấm gương phản chiếu tâm hồn người lao động một cách sâu sắc. Tính chất “đồng sáng tạo” đã tạo ra trong ca dao nói riêng, trong văn học dân gian nói chung các công thức truyền thống màn tính thẩm mĩ cộng đồng trong sáng tạo nghệ thuật. Khi tìm hiểu ca dao cần đặt bài ca dao đó trong hệ thống công thức nghệ thuật truyền thống để chúng có thể âm vang trong nguồn mạch chung và thể hiện được sắc thái riêng độc đáo. Trong ca dao có niềm vui và nỗi buồn, có tiếng ca nghĩa tình và tiếng hát than thân. Khi nghĩ về thân phận của mình, người nông dân xưa kia thường cất lên tiếng ca chứa chất nỗi buồn tủi, đắng cay. Trong dòng mạch đó nổi lên rõ nhất là tiếng hát than thân về cuộc đời người phụ nữ mà hai bài ca dao mở đầu bằng tiếng “thân em” là minh chứng.

Cuộc đời người phụ nữ xưa kia có rất nhiều nỗi khổ cực, đắng cay. Nỗi khổ về vật chất, phải thức khuya dậy sớm dãi gió, dầm sương.

Thân em như lá đài bi,
Ngày thì dãi nắng, đêm thì dầm sương
Ngày ngày hai bữa cơm đèn,
Lấy gì má phấn răng đen hỡi chàng.
Những nỗi khổ lớn nhất của họ vẫn là nỗi khổ tinh thần. Xã hội phong kiến xưa kia với những quan niệm bất công như “tam tòng” (ở nhà theo cha, lấy chồng phải theo chồng, chồng chết theo con) đã gây ra bao nỗi khổ cho người phụ nữ trong suốt cả cuộc đời. Họ không có quyền định đoạt hạnh phúc, cũng như cuộc đời mình. Chính vì thế, khi nghĩ về thân phận người phụ nữ, người phụ nữ thường cất lên tiếng than thân, chứa chất nỗi buồn tủi, đắng cay. Nếu thống kê ta sẽ thấy số bài ca mở đầu bằng cụm từ “thân em nhiều chiếm số lượng khá lớn. Nỗi khổ về thân phận bị phụ thuộc ấy được thể hiện rõ nét qua biện pháp nghệ thuật so sánh quen thuộc của ca dao.

Hai bài ca dao mang nét chung trong biện pháp nghệ thuật và nội dung ý nghĩa. Hai bài đều sử dụng cụm từ mở đầu “Thân em như”. Sự giống nhau ở cấu trúc mở đầu là đặc điểm của một số bài ca dao tạo nên một hệ thống lối nói khắc sâu ấn tượng chung về “thân phận” con người.

Hai bài ca dao đều sử dụng biện pháp so sánh trực tiếp. Hai vế so sánh được nối bởi từ “như” tạo nên sự đối chiếu những nét tương đồng giữa hai đối tượng khác loại, giúp người nghe hiểu được đặc điểm của sự vật và cảm thông với tâm sự của nhân vật trữ tình.


Thân phận con người có ý nghĩa vô cùng lớn lao lại được tác giả dân gian so sánh với những vật, những đối tượng mong manh, nhỏ bé, bị phụ thuộc, chỉ được đánh giá, xem xét ở giá trị sử dụng, bị “đồ sát hóa”.

Thân em như tấm lụa đào
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai.
Đây là một trong số ít bài ca mà người phụ nữ thể hiện rõ sự tự ý thức về vẻ đẹp  hình thức của mình. Tấm lụa mềm mại, óng ả lại nổi bật về màu sắc. “Tấm lụa đào” là biểu tượng của tuổi thanh xuân tươi đẹp mà người phụ nữ đã ý thức được một cách rõ ràng. Câu thơ thứ nhất nêu lên hình ảnh so sánh một cách khái quát, còn câu thơ thứ hai mang tính chất bổ sung, làm rõ nghĩa cho câu trên. “Tấm lụa đào” là tấm lụa đẹp về hình thức và có giá trị nhưng lại “phất phơ giữa chợ”, Chợ là nơi kẻ qua người lại, nơi người đời mua bán, trao đổi hàng hóa, vật dụng. Người ta có thể bán, có thể mua. “tấm lụa đào” trở thành đối tượng được sở hữu của bất kì ai bất kì người nào có nhu cầu mua bán, nó không có quyền lựa chọn , định đoạt số phận cho mình. hình ảnh ẩn dụ và câu hỏi tu từ biết vào tay ai chứa đựng biết bao lo lắng về thân phận phụ thuộc, nổi trôi, mong manh của người phụ nữ trong xã hội xưa.

Thân em như củ ấu gai
Ruột trong thì trắng vỏ ngoài thì đen
Ai ơi, nếm thử mà xem!
Nếm ra mới biết rằng em ngọt bùi.
Đây là bài ca dao có nét chung với bài ca dao 1 như trên đã phân tích nhưng lại có sắc thái riêng độc đáo. Nếu ở bài ca dao 1, người phụ nữ ý thức được về sự đẹp hình thức thì ở bài 2 này, người phụ nữ muốn khẳng định về vẻ đẹp nội dung phẩm chất bên trong dẫu bề ngoài không tương xứng. Củ ấu gai có vẻ bề ngoài đen đúa, xấu xí, gai góc nhưng ẩn chứa sau vẻ bề ngoài xấu xí ấy là ruột trắng thơm, ngọt bùi. Ai đã một lần ăn chắc chắn sẽ nhớ và càng nhớ hơn bài học rút ra về cách đánh giá sự vật qua vẻ bề ngoài trong cuộc đời. Bài ca sử dụng phương pháp đã lập ngay trong một dòng thơ (tiểu đối) với các cặp tương phản: trong –ngoài, trắng đen “ruột trong thì trắng vỏ ngoài thì đen”. Lời mời mọc, nhắn gửi tới người phụ nữ với người đời là sự tự khẳng định vẻ đẹp tâm hồn của mình song nghe cũng thật tủi hờn, xót xa:

Ai ơi, nếm thử mà xem!
Nếm ra, mới biết rằng em ngọt bùi.
Với người con gái, sự mời mọc tha thiết và tự khẳng định ấy là sự “vạn bất đắc dĩ” bởi vì vẻ đẹp bên trong – giá trị đích thực của họ chẳng được ai biết đến, bài ca dao có sự lựa chọn hình ảnh so sánh rất chính xác, vừa cụ thể vừa biểu cảm chắc chắn đây phải là người phụ nữ lao động gắn bó với ruộng đồng mời có cái nhìn so sánh giản dị tự nhiên như vậy. Hình ảnh được so sánh đã cụ thể hóa tâm trạng tủi buồn của người phụ nữ. Bài ca có ý nghĩa nhân văn và ý nghĩa ngầm phê phán những ai, không coi trọng giá trị đích thực của con người.


Hai bài ca dao trên bổ sung cho nhau, là sự tự khẳng định một vẻ đẹp bề ngoài, một vẻ đẹp bên trong nhưng bao trùm là cảm hứng ngậm ngùi, xót xa về thân phận người phụ nữ trong xã hội xưa. Đó là giá trị tố cáo và giá trị nhân đạo sâu sắc trong tiếng than thân ướt đầm nước mắt của người phụ nữ.

Các bài ca dao có cùng công thức mở đầu gần gũi nhau bởi nét tương đồng trong nội dung, ý nghĩa và cùng sử dụng biện pháp nghệ thuật so sánh. Bên cạnh đó, mỗi bài có nét riêng trong việc lựa chọn đối tượng miêu tả và biểu hiện. Cũng để diễn tả thân phận chìm nổi của người phụ nữa mà có một loạt hình ảnh khác nhau để so sánh khiến biện pháp nghệ thuật và nội dung diễn đạt càng đa dạng hóa , phong phú, tránh được sự đơn điệu, nhàm chán. So sánh sự khắc họa một cách cụ thể, làm sáng rõ hơn những khái niệm trừu tượng “thân em” là khái niệm trừu tượng được thể hiện thông qua những hình ảnh giản dị, gần gũi với cuộc sống con người: Tấm lụa đào, giếng nước giữa làng, miếng cau khô, hạt mưa xa.. Những vật dụng rất khác nhau ấy được xích  lại gần nhau nhờ những nét tương đồng bởi sự lựa chọn của biện pháp so sánh. Điều này giúp việc khắc họa sâu sắc hơn đặc điểm đối tượng được đem ra so sánh mà vẫn giàu giá trị biểu cảm. ta có thể thấy có những tiếng thở dài cam chịu, giọt nước mắt đắng cay của bao kiếp người phụ nữ xưa kia.

Trong ca dao còn có rất nhiều bài khác cũng sử dụng biện pháp nghệ thuật này để thể hiện nội dung tương tự. Bời vì ca dao là sáng tác của nhân dân lao động, được diễn xướng trong lao động, trong hát dối đáp nơi hội hè, đình đám. Từ đời này qua đời khác, ca dao được lưu truyền, khắc họa rõ thêm tâm tình người lao động:

- Thân em như cái quả xoài trên cây,
Gió đông gió tây, gió nam gió bắc
Nó dành lúc la lúc lắc trên cành.
- Thân em như chổi đầu hè
Phòng khi mưa gió đi về chùi chân.
- Thân em như nước giếng trong
Để cho bèo tâm, bèo ông lọt vào
- Thân em như giếng giữa đàng
Người khôn người mặt, người phàm rửa chân.
- Chàng ơi phụ thiếp làm chi
Thiếp như cơm nguội đỡ khi đói lòng.
Tiếp mạch cảm nghĩ chung về phân phận phụ thuộc, mỏng manh của người phụ nữ trong ca dao, nữ sĩ Hồ Xuân Hương đã khắc họa rõ nét hơn trong tiếng thơ đầy cảm xúc và bản sắc của bà tạo nên một tiếng nói chung, một mạch tiếp nối giữa văn học dân gian và văn học viết.

Thân em vừa trắng lại vừa tròn,
Bảy nổi ba chìm với nước non
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn,
mà em vẫn giữ tấm lòng son.

Những bài ca dao trên cho ta hiểu hơn về nỗi khổ của cuộc đời người phụ nữ xưa, giúp ta thêm yêu cuộc sống hiện nay. Người phụ nữ hiện đại vẫn giữ những nét dịu dàng, khiêm nhường của người phụ nữ truyền thống nhưng họ không còn phải cam chịu cuộc sống phụ thuộc mà đã ý thức được về vị thế xã hội của mình, chủ động xây dựng cuộc sống ngày càng tốt đẹp hơn:

Một buổi sớm mai chớm bước chân mình trên cát
Người mẹ cho ra đời những Phù Đổng Thiên Vương
Dẫu là nguyên thủ quốc gia hay là những anh hùng
Là bác học hay là ai đi nữa
Cùng là con của người phụ nữ
Người đàn bà rất bình thường không ai biết đến tên tuổi.
(Xuân Quỳnh)