Ca dao thường gắn liền với mọi mặt trong đời sống của con người, những từ ngữ trong ca dao rất dễ đọc, dễ nhớ, thể hiện tình cảm giữ con người với quê hương đất nước, con người với con người. Bài ca dao Trèo lên cây bưởi hái hoa là lối đối đáp của đôi trai gái về một câu chuyện tình buồn.

Bài ca dao như một buổi nói chuyện về hai nhân vật trữ tình. Dường như là hai đoạn đối thoại của người con trai và người con gái trong một câu chuyên tâm tình vậy. Điều cũng dễ hiểu, bởi trong sinh hoạt văn hóa xưa kia của nhân dân lao động, lối dối đáp để giao tiếp, để hiểu nhau, để trao đổi tình cảm với nhau là một nhu cầu, khi là luật lệ hà khắc của chế độ phong kiến luôn kềm tỏa tình cảm con người. Và, một điều quan trọng nữa là do không có phương tiện bằng chữ viết, người lao động phải nhờ “nói” để chuyển tải tâm trạng của mình. Có lẽ, cái van có thể mở ra trong cái bình áp suất quá cao mà những bức bối tình cảm luôn luôn có nhu cầu vọt trào ra ngoài, là những lúc hội hè đình đám, những đêm trăng với tiếng hò qua sông nước và những khi người ta chơi xuân trong dịp thanh minh...

Có nhiều người cho rằng, bài ca dao được ra đời khi Trịnh Tráng muốn thu phục Đào Duy Từ về làm quân sư cho mình; tương truyền Đào đã làm bài thơ này để trả lời. Sau đó Tráng còn kiên trì với Đào Duy Từ một lần nữa, nhưng họ Đào viết ra Đàng Ngoài mấy câu:

Có lòng xin tạ ơn lòng

Đừng đi lại nữa mà chồng em ghen

(Giai thoại vãn học Việt Nam,

NXB Văn học, Hà Nội, 1990, tr.74)

Nếu giai thoại làm nên bài ca dao này à chính xác Nếu, thì cụ Từ có mượn chuyện tình yêu để nói với Đàng Ngoài, thì chúng ta cũng nên khảo sát thật kĩ phần văn bản lưu truyền của bài ca dao này. Ngoài tình yêu đích thực của một bài ca dao tình cảm được phát ngôn ở người con gái, còn có phần chàng trai? Chẳng lẽ là một sự chắp ghép hay sao? Hay đây là bức thư của Trịnh Tráng muốn “bóng gió” với Đào? Dĩ nhiên, không ai hiểu một cách ngô nghê như thế và không ai lại đi giảng bài ca dao của tình yêu này thành lối nói chữ nghĩa của các “nhà chính trị” trong quá khứ. Thế thì tại sao tôi cứ giẫm chân tại đây mà lẩn thẩn với nó? Tôi nghĩ rằng có người đã bị ảnh hưởng của giai thoại này, đặc biệt bị ảnh hưởng của hai câu:

Có lòng xin tạ ơn lòng

Đừng đi lại nữa mà chồng em ghen

Xét trên ý nghĩa của bài ca dao, người đọc có thể hình dung rằng, tình huống xuất hiện khi người con gái đi dự hội xuân nhưng gặp người con trai buông lời tỏ tình (thậm chí chọc ghẹo). Cô gái phản ứng và cố chứng minh rằng mình là gái đã có chồng để bảo vệ phẩm tiết của người phụ nữ Việt Nam trong truyền thống? Bài ca dao là một lời lên tiếng của đạo đức nhưng rất tế nhị, rất đoan trang và rất khôn khéo của người phụ nữ ...

Tôi nghĩ rằng, cái giai thoại ở trên rất có ích nếu như chúng ta cần xác định, cần phân vùng bài ca này. Ít nhất cũng có một dấu hiệu là vào thời Đào Duy Từ ở miền Đàng Trong, bài ca dao rất phổ biến trong sinh hoạt dân gian. Vậy thì cái cây tầm xuân có phải là loại cây bông hồng có nụ và bông rất nhỏ như Từ điển tiếng Việt xác định không? (Ở một số vùng miền Trung ngoài Huế, người ta lại nói là bông hồng loại nhỏ nhưng cánh màu trắng!). Nên nhớ rằng có những địa phương ở trong Nam thì lại xác định cây tầm xuân là cây hoa mọc hoang ở trong vườn và quả có màu tím biếc. Điều này cần phải xác định thêm. Riêng tôi thì tôi vẫn cho rằng “nụ tầm xuân” này là của đất “Đàng Trong”. Do đó không cần đặt ra vấn đề tại sao cây hồng kiểng mà lại mọc dưới vườn cà và nhìn cành hồng trở nên “tím biếc”.

Mở đầu bài ca dao miêu tả về hành động kì lạ của chàng trai, hành động “trèo lên” - “bước xuống” rồi nhìn bông hồng thành “xanh biếc” chỉ là miêu tả vu vơ, để thấy được tâm trạng bối rối không có chủ định. Ca dao Việt Nam đã từng có lối nói vô lí ấy.

Có thể nói chàng trai cũng đã phải trải qua thời gian khó khăn gian khổ, xem xét kĩ lưỡng gia cảnh của cô gái. Cái “trèo lên”, “bước xuống”, cái “hái hoa”, “hái nụ” và sự vỡ lẽ: “nụ” đã “nở ra” rồi đã làm cho chàng trai thảng thốt mà nói câu thứ tư không bóng gió, không xa xôi: “Em đã có chồng anh tiếc lắm thay”. Nỗi đau trần trụi ít khi người ta dùng hoa hòe, hoa sói để che giấu được. Đọc những câu thơ trên, người đọc có thể hình dung cuộc tình này, có thể hai người đã yêu nhau, nhưng không đến được với nhau. Chàng trai vẫn chưa đi tới bước quyết định. Có lẽ chàng nói rất thật: “Tôi đã dại dột leo cao, đã đeo theo những giấc mơ xa vời và tôi đã thất bại. Hoặc giả tôi đã nhận ra đó là ảo tưởng. Tôi thấy rằng hôn nhân thực tế nhất là trở về với người lao động chân chất, mộc mạc và gần gũi. Tôi leo lên hái bông hoa bưởi (tất nhiên chưa hẳn là hoa của quý phái, của giai cấp khác), nhưng bông hoa đó đã nở. Tôi xuống để tìm hái “nụ” nhưng nụ lại nở rồi (trong tình yêu nhiều lúc lỡ một khoảnh khắc là lỡ một cuộc tình). Chàng trai đã nhận ra một sự thật đau lòng, câu nói than thở không phải là không tội nghiệp: “Em đã có chồng anh tiếc lắm thay!”. Như vậy là trong lần gặp gỡ này, chàng trai đã biết hoàn cảnh của cô gái. Một lời than để đau khổ được chia đôi, chứ không phải nhằm thay đổi tình thế. Hai người đã có quan hệ với nhau như vậy thì cần gì phải vòng vo và nói vu vơ như những cặp trai gái mới đến với cuộc tình? Và do đó, không nên coi nhẹ ba câu đầu chàng trai thổ lộ, và do đó cũng đừng nghĩ rằng chàng trai “đánh hỏa mù”, để nói được cái điều khó nói sau cùng bằng cách nhìn bông hồng ra xanh biếc, tìm bông hồng dưới cây cà... Cuộc tình đau mà làm (hay nói) những điều “nực cười” ấy liệu có xúc phạm tới cô gái hay không? Và càng vô lí khi chính chàng trai ấy cũng đang mang một nỗi đau trong lòng?

Khi biết được hoàn cảnh của cô gái chàng trai phải đau đớn và thất vọng tột cùng. Tất nhiên không đau đớn và tuyệt vọng như cô gái, cho nên chàng trai mới nhận được lời đáp đầy nước mắt và cảm thông của cô gái. Nếu như cho chàng trai chỉ là bông đùa mà cô gái lại chí tình, thì lại là sự xúc phạm nặng nề hơn nhân cách cô gái, nhân cách vị tha đáng quý của người phụ nữ Việt Nam.

Cô gái hiểu được nỗi đau của chàng trai, cô cũng buồn, nhưng cách thể hiện nỗi buồn của cô gái thật sâu kín, phức tạp hơn. Cũng là cách dùng ẩn dụ nhưng cô gái “chỉ cụ thể hơn” vào nỗi đau đó.

Ba đồng một mớ trầu cay

Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?

Theo quan niệm của dân gian, trầu cau là lễ vật để đến với một hôn nhân! Trầu cau nó ràng buộc người nam và người nữ lại trong quan hệ vợ chồng nếu như đó là do tục lệ “Cha mẹ đặt đâu con ngồi đó”. Nhưng trầu cau cũng có nghĩa là khăng khít những hạnh phúc lứa đôi khi cuộc tình đó vốn trước đã đâm chồi nẩy lộc! Dĩ nhiên trong bài ca dao này, cô gái không thỏa mãn với hạnh phúc của mình, cho nên nói tới cuộc hôn nhân ấy sao mà nó chì chiết, ghẻ lạnh quá!

Lời của cô gái có ý trách chàng trai, vì chàng đã không ngỏ lời đúng lúc, để lỡ một cuộc tình. Nhưng thái độ hơi thái quá của cô gái cho phép ta nghĩ rằng cô căm phẫn, bất bình với cái cuộc hôn nhân ngang trái đã xảy ra. Cô không nói “Tiền cheo, tiền cưới chừng chín nghìn”, mà cuộc hôn nhân ấy nó rẻ rúng làm sao: “Ba đồng!” cô không nói “một đĩa trầu cau” mà là “một mớ trầu cay”! Cái ức ối, bực bội nó nằm trong cái từ mớ và cay ấy (Hồ Xuân Hương đã từng viết: “Miếng trầu hôi”. Có lẽ cái từ hôi đó, cũng là tiếng nói căm giận với tình đời phũ phàng và thân phận bạc bẽo của mình!).

Chỉ bằng vài câu của cô gái, ta có thể  cô gái cảm thấy đau đớn và phẫn uất cho số phận đen bạc của mình. Cái kỉ niệm không mấy tốt đẹp đó được gợi lại: cô giận mình, giận cho sự ngang trái của mình. Và đó có phải là lí do để cô trách hờn người yêu không? Hơi vô lí, nhưng có thể là sự thật của tâm trạng, nhưng ở câu sau, không phải chỉ là lời trách:

Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?

Có thể nói rằng tình yêu chỉ có thể tác thành khi có cuộc hôn nhân. Tình yêu là thiêng liêng nhưng nhiều lúc nó là sợi tơ mỏng manh. Cái ranh giới giữa còn và không cũng chính là giá trị thực tế của tình yêu trong cuộc đời. Đặc biệt là trong xã hội cũ, khi chưa có hôn nhân thì còn đó nhưng mà cùng là không đó. Còn không là “những ngày em còn xuân sắc”, “còn chưa có chồng”, nó gợi lên một thực tế thực tại: “Thuở ấy, em. không bị trói buộc như bây giờ”. Câu thơ được rõ dần trước thực tế phũ phàng:                       

Bây giờ em đã có chồng.

Như chìm vào lồng, như cá cắn câu

Cô gái đã nói cho chàng trai biết về cuộc sống hiện tại của mình. Qua lời cô gái chúng ta có thể hiểu chắc chắn cô gái có một cuộc hôn nhân không hạnh phúc, cô đang phải chịu một thân phận bi đát. Một số phận, một hoàn cảnh được so sánh với hai số phận, hai hoàn cảnh. Ta hiểu rõ cô gái đau khổ đến mức nào. Có thể dừng lại ở đây được rồi. Chẳng nói gì thêm nữa thì chàng trai cũng đã cảm thông với cảnh “chim vào lồng, cá cắn câu” này. Vậy mà cô gái vân triển khai .làm rõ hoàn cảnh bằng cách khai thác hai hình ảnh ẩn dụ:

Cá cắn câu biết đâu mà gỡ

Chim vào lồng biết thuở nào ra

Cô đau buồn, chán ngán cho cuộc sống hiện tại của mình, nhưng cô cảm thấy tuyệt vọng và bất lực của cô gái cho hoàn cảnh của mình. Nhưng thực tế tâm trạng lại là một tâm hồn muốn vươn ra, muốn được bứt ra, muốn được sống trong khát vọng hạnh phúc. “Biết đâu mà gỡ” và “biết thuở nào ra”, tức là tâm hồn của cô gái vẫn muốn được thoát ra. Trong ý thức vẫn không chấp nhận một cuộc sống vợ chồng cưỡng bức. Đặt ra trường hợp rằng, nếu chàng trai có chí hướng và đưa cô gái đi, chắc cô ta “một liều ba bảy cũng liều”, cô ta sẽ từ giã không thương tiếc cái anh chồng bất đắc dĩ đó. Khát vọng muốn thoát khỏi hoàn cảnh thực tế này, lời thanh, minh đài dòng này, còn có một ý nghĩa thứ hai là mong muốn chàng hiểu cho, đừng có  hờn trách mình. Thổ lộ nỗi khổ của mình, cô gái muốn xoa nhẹ vết thương cho chang trai. Hoàn cảnh của mình đau khổ gấp nhiều lần nhưng vẫn nghĩ rằng người đau. Đó phải chăng là tấm lòng của Kiều nhi đã bán mình mà vẫn còn lạy Vân để lo duyên chàng Kim? Đó phải phải chăng là đức vị tha, một trong những đức tính tuyệt vời của người phụ nữ Việt Nam trong truyền thống.

Bài ca dao nói về một câu chuyện tình buồn, sự tiếc nuối của hai nhân vật vì không đến được với nhau. Đồng thời nói lên sự bất hạnh của người phụ nữ trong xã hội cũ, những người phụ nữ ấy không được xã hội đánh giá cao, không có quyền quyết định cho cuộc sống của mình, đến cả chuyện tình yêu cũng bị ép buộc. Những người phụ nữ đó thật bất hạnh, cần được giải thoát để có cuộc sống như mình mơ ước.