Khi bàn về tư tưởng Hồ Chí Minh về Đảng Cộng sản Việt Nam, đã có nhiều bài viết, bài nói rất sâu sắc về vấn đề này, song tựu trung lại nổi lên một số luận điểm cơ bản chúng ta cần nghiên cứu, vận dụng, làm sáng tỏ trong điều kiện mới. Trên cơ sở nhận thức, quán triệt và vận dụng sáng tạo luận điểm của Mác, Ăngghen, Lênin: “Cách mạng vô sản chỉ có thể giành thắng lợi khi có Đảng Cộng sản, chính đảng của giai cấp công nhân lãnh đạo”, Lãnh tụ Hồ Chí Minh khẳng định: cách mạng Việt Nam “trước hết phải có đảng cách mệnh, để trong thì vận động và tổ chức dân chúng, ngoài thì liên lạc với các dân tộc bị áp bức và vô sản giai cấp mọi nơi. Đảng có vững cách mệnh mới thành công, cũng như người cầm lái có vững thuyền mới chạy”1. Đảng Cộng sản Việt Nam là chính đảng của giai cấp công nhân Việt Nam, đội tiền phong của giai cấp công nhân, vừa mang bản chất giai cấp công nhân, vừa có tính nhân dân, tính dân tộc sâu sắc; có khả năng đoàn kết, tập hợp, lôi kéo mọi tầng lớp nhân dân đứng lên đấu tranh làm cách mạng - nhân tố hàng đầu quyết định mọi thắng lợi của cách mạng Việt Nam.

Theo Hồ Chí Minh, Đảng muốn tồn tại, phát triển, lãnh đạo sự nghiệp cách mạng tiến lên thì trước hết “phải có chủ nghĩa làm cốt”, bởi “Không có lý luận cách mạng, thì không có phong trào hành động cách mạng” và trong Đảng ai ai cũng phải hiểu, nắm vững tinh thần đó làm cơ sở cho hoạt động thực tiễn. Lấy chủ nghĩa “làm cốt”, theo Hồ Chí Minh đó là cơ sở nền tảng tư tưởng, lý luận của Đảng để Đảng định ra cương lĩnh, đường lối, chiến lược, sách lược và mục tiêu cần đạt tới của cách mạng, đảm bảo cho sự đoàn kết, thống nhất về tư tưởng và hành động trong Đảng. Người chỉ rõ: “Bây giờ học thuyết nhiều, chủ nghĩa nhiều nhưng chủ nghĩa chân chính nhất, chắc chắn nhất, cách mạng nhất là chủ nghĩa Lênin”2, nên “Phải theo chủ nghĩa Mã Khắc Tư và Lênin”3. Nhờ đó, làm cho Đảng có thể trở thành hình thức tổ chức cao nhất của quần chúng lao động, hiện thân của trí tuệ, danh dự và lương tâm của dân tộc. Tuy nhiên, “Chủ nghĩa Mác - Lênin là kim chỉ nam cho hành động, chứ không phải là kinh thánh”4, cho nên cần  “Học tập cái tinh thần xử trí mọi việc, đối với mọi người, và đối với bản thân mình; là học tập cái chân lý phổ biến của chủ nghĩa Mác - Lênin để áp dụng một cách sáng tạo vào hoàn cảnh thực tế của nước ta. Học để mà làm”5.  

Khi bàn đến tư tưởng Hồ Chí Minh về Đảng Cộng sản Việt Nam, không thể không nhắc đến quan điểm xây dựng Đảng theo những nguyên tắc cơ bản về Đảng kiểu mới của giai cấp công nhân. Theo Người, để Đảng Cộng sản Việt Nam thực sự là một tổ chức chặt chẽ, thống nhất và mạnh mẽ của những người cộng sản, một Đảng Mác - Lênin chân chính thì Đảng phải tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc tập trung dân chủ. Nghĩa là, trong hoạt động, Đảng phải “Có đảng chương thống nhất, kỷ luật thống nhất, cơ quan lãnh đạo thống nhất. Cá nhân phải phục tùng đoàn thể, số ít phải phục tùng số nhiều, cấp dưới phải phục tùng cấp trên, địa phương phải phục tùng Trung ương”6. Tất cả mọi đảng viên phải chấp hành vô điều kiện nghị quyết của Đảng; khi chưa có nghị quyết thì “tha hồ bàn cãi”, nhưng khi có quyết định rồi thì không được bàn cãi nữa, có bàn cãi cũng chỉ là bàn cách thi hành cho được, cho nhanh, chứ không phải là đề nghị không thực hiện.

Để làm được điều đó, Người yêu cầu: “Phải thực sự mở rộng dân chủ để tất cả đảng viên bày tỏ hết ý kiến của mình”7; bởi, tập trung và dân chủ là hai vế của một nguyên tắc có quan hệ biện chứng, không tách rời, không đối lập. “Tập trung trên nền tảng dân chủ. Dân chủ dưới sự chỉ đạo tập trung”8. Cùng với nguyên tắc tổ chức, Hồ Chí Minh coi “tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách” là nguyên tắc lãnh đạo của Đảng; “Tập thể lãnh đạo là dân chủ, cá nhân phụ trách là tập trung”9. Đẩy mạnh tự phê bình và phê bình, coi đây là nguyên tắc sinh hoạt, quy luật phát triển của Đảng, nên phải có thái độ và phương pháp hợp lý: Thành khẩn, trung thực, kiên quyết, có văn hoá, phê bình việc chứ không phê bình người. Đảng phải có kỷ luật tự giác, nghiêm minh để đảm bảo “tư tưởng nhất trí và hành động thống nhất”; tăng cường đoàn kết, thống nhất, coi đó là sức mạnh của Đảng, nhân tố bảo đảm thắng lợi của cách mạng. Trong quan hệ với quần chúng nhân dân, Đảng vừa là người lãnh đạo, vừa là người đầy tớ trung thành của nhân dân. Đảng phải thuyết phục, thu phục, chinh phục được quần chúng nhân dân; là trí tuệ, danh dự, lương tâm của dân tộc, đạo đức, văn minh của toàn xã hội.

Chỉnh đốn, đổi mới Đảng là tư tưởng nhất quán xuyên suốt trong quá trình xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam của Hồ Chí Minh. Người coi đây là một tất yếu khách quan, một công việc cơ bản, thường xuyên trong công tác xây dựng Đảng. Đặc biệt, trong điều kiện Đảng đã trở thành Đảng cầm quyền, cán bộ, đảng viên của Đảng gắn với chức quyền rất dễ “đánh mất mình”, “ngày hôm qua” có thể là những con người “vĩ đại” được quần chúng ca ngợi, tin yêu, kính trọng nhưng “ngày hôm nay” có ít nhiều quyền hạn trong tay thì đâm ra kiêu ngạo, xa xỉ, phạm vào tham ô, lãng phí, quan liêu, v.v. Do đó, việc chỉnh đốn, đổi mới Đảng là khôi phục đạo đức cách mạng, giáo dục, bồi dưỡng phẩm chất, năng lực cho cán bộ, đảng viên, khôi phục uy tín chính trị của Đảng đối với nhân dân. Chỉnh đốn Đảng là nhiệm vụ cơ bản, thường xuyên trong công tác xây dựng Đảng, song Hồ Chí Minh cũng lưu ý: vào thời điểm khi cách mạng gặp khó khăn cần phải bình tĩnh, sáng suốt để Đảng, đảng viên không rơi vào bi quan, dao động, rụt rè, lùi bước; khi cách mạng trên đà thắng lợi phải chỉnh đốn, đổi mới để ngăn ngừa bệnh kiêu ngạo, thoả mãn, chủ quan; khi cách mạng chuyển giai đoạn, cũng phải chỉnh đốn, đổi mới để Đảng đủ sức lãnh đạo trước sự phát triển của thực tiễn, v.v.