Xuất phát từ hình ảnh cánh cò đầy thân thương và gần gũi, luôn chập chờn trong những giấc mơ thuở thơ bé, Chế Lan Viên đã sáng tác bài thơ Con cò, với niềm yêu thương và lòng hoài niệm tha thiết. Xuyên suốt cả bài thơ là hình ảnh người mẹ tần tảo, giản dị, với tình mẫu tử sâu sắc dành cho người con dấu yêu, niềm yêu thương ấy ẩn trong từng lời ru ngọt ngào, ấm áp “Con cò bay lả bay la, bay từ là từ cửa phủ, bay ra là ra cánh đồng…”
Chế Lan Viên là một trong những tên tuổi nổi tiếng nhất của nền thơ ca Việt Nam hiện đại, ông sinh ra và lớn lên ở vùng đất Quảng Trị anh hùng. Trước cách mạng tháng tám ông được xếp vào hàng những gương mặt tiêu biểu nhất của phong trào thơ mới, với phong cách thơ độc đáo trong quyển Điêu tàn, khiến cả làng văn học phải bàng hoàng, mà nói như Hoài Thanh là: “Quyển Điêu tàn đã đột ngột xuất hiện giữa làng thơ Việt Nam như một niềm kinh dị". Sau cách mạng, Chế Lan Viên tích cực xây dựng nền thơ ca cách mạng, ông chuyển hướng sang khai thác đề tài về con người và kháng chiến, với nhiều tác phẩm có giá trị như tập thơ Ánh sáng và phù sa. Thơ của ông mang một vẻ đẹp trí tuệ, nhiều triết lý sâu sắc, nhưng rất hài hòa về mặt trữ tình, ngôn ngữ hình ảnh mới lạ, độc đáo, giàu ý nghĩa ẩn dụ tượng trưng.
Tác phẩm Con cò sáng tác vào năm 1962, được in trong tập Hoa ngày thường, chim báo bão (1967). Nhan đề vừa mang ý nghĩa tả thực vừa là nghĩa ẩn dụ, gợi lên một hình ảnh đẹp và gần gũi, thân thương với con người Việt Nam, hình ảnh những cánh cò trắng phau nơi đồng quê bát ngát, hình ảnh cánh cò trong ca dao, trong lời ru của bà, của mẹ trở thành biểu tượng đẹp cho tình mẫu tử bền bỉ, thủy chung, theo con yêu suốt cả cuộc đời. Cảm hứng sáng tác tác bao trùm toàn bài là cảm hứng ngợi ca tình mẫu tử thiêng liêng và ý nghĩa của lời ru trong cuộc đời của mỗi con người.
Mở đầu bài thơ Chế Lan Viên đã chọn hình ảnh cánh cò trong lời ru của mẹ để đem đến cho con những xuất phát điểm, những nhận thức ban đầu về cánh cò, về cuộc đời.
“Con còn bế trên tay
Con chưa biết con cò
Nhưng trong lời mẹ hát
Có cánh cò đang bay”
Sở dĩ ông lựa chọn như vậy là bởi lời ru ngọt ngào của mẹ, là những âm thanh tuyệt vời, ấm áp nhất, có ảnh hưởng sâu sắc đến tâm hồn non nớt của người con và sẽ nằm trong ký ức của con, theo bước chân con suốt cả cuộc đời. Chế Lan Viên mượn lời ru của mẹ để mang cánh cò đến với tuổi ấu thơ của con, đó là những cánh cò bình yên, êm ả, ông đã tinh tế chắt lọc hình ảnh từ những câu ca dao hay nhất để gây dựng nên một hình ảnh cánh cò thật đẹp trong tuổi thơ con. Cánh cò bay chở theo cả thế giới rộng lớn, xinh đẹp ngoài kia ùa vào, mở ra trong cuộc đời của con.
“Con cò bay la
Con cò bay lả
Con cò cổng Phủ
Con cò Đồng Đăng”,
Đó là không gian thân thương, gần gũi biết mấy, lời ru của mẹ không chỉ đưa con vào giấc ngủ mà còn gieo trong lòng con niềm tự hào, tình yêu quê hương, đất nước sâu sắc. Chỉ với những câu thơ 4 chữ, ngắn gọn, giản đơn, hình ảnh cánh cò hiện lên rõ ràng với điệp từ “con cò” được lặp lại liên tiếp, mang đến một giai điệu êm đềm, tha thiết trong lời ru dịu dàng của mẹ, gợi lên tình cảm ấm áp, đong đầy của tình mẹ bao la.
Nhưng cánh cò trong lời ru của mẹ không chỉ là những cánh cò êm ả, mà còn là “Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn”, rồi thì “Con cò ăn đêm, con cò xa tổ, cò sợ cành mềm, cò sợ xáo măng”, gợi nên sự cô đơn, vất vả, lầm lũi của những cuộc đời bất hạnh trong những cuộc mưu sinh, cò còn gặp phải nguy hiểm, tất cả chỉ bởi cò thiếu đi sự che chở của người mẹ. Cánh cò gian nan đã trở thành một sự đối lập hoàn toàn, để nhà thơ tô đậm tuổi thơ hạnh phúc của con trong vòng tay ấm áp của mẹ, “Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân”.
Hình ảnh con cò theo con suốt chặng đường đời của con, đi vào từng miếng ăn giấc ngủ, êm đềm, cò như một người bạn đồng hành với con “Con ngủ yên thì cò cũng ngủ/Cánh của cò hai đứa đắp chung đôi”. Đến khi con khôn lớn, cò lại theo con đi học, “Mai khôn lớn con theo cò đi học/Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân”. Và trong mong ước của người mẹ, chỉ mong sao con lớn lên khỏe mạnh, trở thành một thi sĩ an nhàn, hạnh phúc. Con cò trở thành biểu tượng của lòng mẹ, luôn đau đáu dõi theo con trong từng giai đoạn của cuộc đời, từ lúc con còn trong nôi, lúc con bước đến trường học tập, rồi mai sau khi con đã lớn khôn, người mẹ vẫn mong con có thể trở thành một thi sĩ để đưa cánh cò vào lại “trong hơi mát câu văn”.
Cánh cò vẫn mãi theo con suốt cả cuộc đời, như tấm lòng của người mẹ yêu dấu, không quản xa gần, không quản ngại con đang trên rừng hay dưới biển, thì mẹ vẫn mãi ở nơi ấy, mẹ vẫn chờ mong, vẫn tìm và yêu con suốt cả cuộc đời, thủy chung, tận tụy. Bởi trong lòng cha mẹ, con mãi là đứa trẻ chưa lớn, vẫn cần sự bảo bọc, yêu thương.
“Con dù lớn vẫn là con của mẹ,
Đi hết đời lòng mẹ vẫn theo con”
Thương sao cho tấm lòng cha mẹ, suốt cả cuộc đời sống vì con cái, chẳng một lúc nào ngơi nghỉ, chỉ vì tình yêu vô bờ bến, chăm bẵm con suốt mấy chục năm trời từ lúc tấm bé, cho đến lúc con khôn lớn, dang cánh bay khắp phương trời, đi tìm những hoài bão, những chân trời mới, nhưng con vẫn mãi là đứa con bé bỏng của cha mẹ mà thôi. Mỗi một câu hát, mỗi một lời ru “À ơi”, là cả một bầu trời yêu thương đong đầy, tình mẫu tử thiêng liêng, người mẹ đã gửi gắm hết vào cánh cò, cánh cò thay mẹ ru con, ngủ cùng con, rồi theo con suốt cả cuộc đời, mẹ là cánh cò, cánh cò cũng là mẹ, gắn bó sâu sắc, thiêng liêng.
Bài thơ được viết bằng thể thơ tự do, giúp tác giả thể hiện cảm xúc một cách linh hoạt, sinh động, những dòng cảm xúc tha thiết, đậm chất trữ tình. Hình tượng con cò được vận dụng sáng tạo, mang ý nghĩa biểu trưng, biểu tượng sâu sắc, đem đến những triết lý, những suy tưởng sâu xa trong lòng tác giả truyền tải hết cho người đọc, khiến chúng ta thấu hiểu sâu sắc ý nghĩa của bài thơ Con cò.
Con cò là một bài thơ hay, với ý nghĩa biểu tượng sâu sắc về tình mẫu tử thiêng liêng, mang tính giáo dục con người về công ơn của đấng sinh thành, cùng tình yêu thương, sự bao dung, vất vả của người mẹ, vốn phải chịu đựng và hi sinh cho con cái rất nhiều. Qua bài thơ, tác giả mong muốn mỗi một người con cần biết tận hiếu với cha mẹ của mình, bởi công ơn dưỡng dục to lớn ấy dù đi hết cuộc đời cũng chẳng thể nào báo đáp.
“Đi khắp thế gian không ai tốt bằng mẹ
Gian khổ cuộc đời không nặng gánh bằng cha”.