Nhưng phải chăng, câu tục ngữ trên đã được xây dựng trên một lối nói hơi ngoa ngôn, cường điệu? Bởi ta đi học là để thu nhận một hệ thống kiến thức rất rộng, đủ để thành nghề, thành tài. Tri thức có thể ít, có thể nhiều. Song với “nhất tự (một chữ)” và “bán tự (nửa chữ)” có lẽ chẳng là cái gì cả. Người xưa còn có câu Tự vi sư (Chữ làm ra thầy). Thầy thực sự phải chứa trong đầu cả một “biển” chữ. Ta học thầy, chí ít cũng phải được truyền dạy một khối lượng cơ bản của cái “biển chữ” ấy mới “đắc đạo”. Vậy một hai chữ kia ăn nhằm gì? Lão Tử từng nói: Bất độc ngũ xa thư bất thành thi sĩ (Chưa đọc tới năm xe sách, chưa thể thành nhà thơ).

Thầy giáo và nghề dạy học đã được xã hội Việt Nam tôn vinh từ xa xưa, qua câu nói quen thuộc: “Nhất tự vi sư, bán tự vi sư” (một chữ là thầy, nữa chữ cũng là thầy). Ta thử đi tìm khởi nguyên của câu nói ấy, tại sao ý nghĩa sâu xa của nó vẫn còn phù hợp trong bối cảnh xã hội hiện nay?

Việt Nam là đất nước có nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, người Việt tiếp thu văn hóa thế giới bằng cách chiết xuất, thúc đẩy và kiềm tỏa lấy phần tinh hoa, rồi qua hệ thống lăng kính (bằng chính bản sắc văn hóa dân tộc) gạn lọc khiến phần tinh hoa ấy được tỏa sáng và phong phú thêm. Từ câu “nhất tự vi sư”, người Việt Nam nâng lên thành quan niệm “Nhất tự vi sư, bán tự vi sư” - một chữ cũng là thầy, nửa chữ cũng là thầy. Nếu đầu tiên là “ông thầy dạy một chữ cho mình” thì “Nhất tự vi sư, bán tự vi sư” là hai nội dung xác định.

Trước hết, hàm ý của câu nói trên phản ánh truyền thống tôn sư trọng đạo của dân tộc, tôn kính, quí trọng người thầy giáo. Khẳng định thái độ trách nhiệm của xã hội, của người trò đối với thầy, dù chỉ dạy một chữ hay nửa chữ vẫn là thầy của mình “Không thầy đố mày làm nên”, “Muốn sang thì bắc cầu kiều, muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy”.

Mặt khác, câu nói trên còn mang một ý nghĩa cao hơn, nó đòi hỏi ở những người làm nghề giáo dục cái đạo làm thầy, phải có trách nhiệm trước sự dạy. Dù chỉ dạy một chữ, hay nửa chữ đi nữa cũng phải luôn nhớ mình là thầy, dạy cho tường, cho tỏ, chưa biết thì không nói, sự học là vô cùng. Câu nói không chỉ đặt ra cho người thầy về nội dung giảng dạy mà còn cả về nhân cách làm thầy (một chữ cũng là thầy, nửa chữ cũng là thầy) cái bục giảng tự nó đã xếp người thầy (như là sự cam kết của xã hội) luôn luôn cao hơn người ngồi dưới một bậc. Mỗi người thầy vừa là tấm gương sáng cho người học, vừa là chủ thể cải tạo môi trường nghề nghiệp. Nếu biết chung tay xây dựng môi trường sư phạm thì mái trường sẽ là đại gia đình hạnh phúc. Người thầy được xã hội tôn vinh là thế, trọng trách mà xã hội đặt ra cho người thầy là thế và hết sức nặng nề. Khi người thầy có một bài giảng giàu chất sáng tạo được học viên nhiệt tình hưởng ứng; khi người thầy cùng đồng nghiệp trao đổi chuyên môn với tinh thần khoa học cầu thị, trung thực; khi bước chân khỏi nhà, chúng ta gặp sự kính trọng của người đời và bao cựu sinh viên do mình đào tạo đã trưởng thành đang làm việc nhiều nơi... thì lúc ấy ta không cảm thấy làm nhà giáo nhàm chán, buồn tẻ. Chúng ta mới nhận ra dưới dòng sông yên ả, phẳng lặng bề ngoài của trường học lại cuộn chảy bao sức mạnh dâng trào của cuộc sống trẻ trung, đầy niềm tin, nghị lực, tình thầy trò, đồng nghiệp.

Hiện tại ở các trường thường treo khẩu hiệu: “Tiên học lễ, hậu học văn”, chính là phương châm của các nhà trường theo một tinh thần mới và một nội dung mới cao hơn để phục vụ đắc lực sự nghiệp cách mạng. Lễ là đạo đức, văn là tri thức khoa học. Đạo đức và kiến thức phải đi đôi, hỗ trợ nhau để tạo ra con người mới, đó chính là chúng ta trở lại với tư tưởng của người xưa. Chủ tịch Hồ Chí Minh nhiều lần đề cập tới dạy đạo đức công dân, một nội dung học không phải xa lạ, cao siêu, khó thực hiện, mà nó nằm ngay bên trong và là nền tảng của đời sống hàng ngày. Đó là lòng yêu nước và những tình cảm tốt đẹp, trước hết là tình thương yêu người ruột thịt, thầy cô giáo, bạn bè, đồng chí, yêu đồng bào, yêu Tổ quốc. Mỗi người có quan hệ và ứng xử tốt đẹp với người khác, với xã hội, thiên nhiên và với chính bản thân mình. Đó là lối sống có tổ chức, thật thà, khiêm tốn, giản dị... đạo lý, đạo đức chính là chữ “tâm” của người dạy, người học.

Ngẫm lại, trong công cuộc đổi mới hôm nay, chất lượng giáo dục còn nhiều yếu kém, bất cập cả về quy mô, cơ cấu về chất lượng và hiệu quả. Sự nghiệp giáo dục đang đứng trước một mâu thuẫn khá lớn giữa số lượng với yêu cầu nâng cao chất lượng. Vì thế người học và người dạy cần phải có cuộc đổi mới trong tư duy, nhất là đội ngũ nhà giáo. Nếu còn chần chừ, chờ đợi sự ban phát từ đâu đó, thậm chí chỉ bực bội, trách móc... thì mãi mãi giáo dục không tiến kịp yêu cầu của xã hội và thời đại.