Suy tư của người lính sau chiến tranh trong bài thơ "Ánh trăng"
Cuộc kháng chiến đã qua đi, người lính trong chiến tranh giờ đây trở về với cuộc sống hàng ngày. Tưởng như sự bận rộn hôm nay sẽ khiến người ta lãng quên quá khứ. Nhưng có một lúc nào đó trong đời thường những kỉ niệm chiến trường lại như thước phim quay chậm hiện về. Quá khứ đó giúp ta suy ngẫm và nhìn lại chính mình. Nguyễn Duy gửi tới bạn đọc thi phẩm Ánh trăng cũng chính là gửi đến bạn đọc thông điệp : không nên sống vô tình, phải biết thuỷ chung nghĩa tình cùng quá khứ.

Quá khứ là những sự việc đã diễn ra, đã gắn bó với mỗi chặng đường của từng con người. Từ trong hiện tại, quá khứ trong thơ Nguyễn Duy là những tháng ngày thơ ấu ... là cuộc kháng chiến gian khổ mà ở đó vầng trăng và nhà thơ thành “tri kỉ” :

Hồi nhỏ sống với đồng
hồi sông rồi với bể

hồi chiến tranh ở rừng
vầng trăng thành tri kỉ.

Hình ảnh những đồng, sông, bể, rừng nguyên sơ, thuần hậu trong khổ thơ đầu này là nơi đã nuôi dưỡng, chở che ta. Tuổi thơ và năm tháng chiến tranh, cả một quãng đời dài sống trong tình thương yêu, gắn bó với thiên nhiên, với những miền quê ấy, “vầng trăng thành tri kỉ”. Trăng như mái nhà, như người bạn thân thiết của con người. Ở đó tâm hồn, tình cảm con người cũng nguyên sơ, thuần phác như chính thiên nhiên. Trăng và người đã tạo nên mối giao tiếp, giao hoà thuỷ chung tưởng như không bao giờ có thể quên được.

Nhưng sự thay đổi trong lòng người thật đáng sợ. Hoàn cảnh sống đổi thay làm con người ta dễ trở nên vô tình, dễ trở nên bội bạc.

Từ hồi về thành phố
quen ánh điện, cửa gương
vầng trăng đi qua ngõ
như người dưng qua đường.

Khi chiến tranh kết thúc. Người lính trở về bị hấp dẫn bởi văn minh đô thị, với ánh điện, cửa gương, những ánh sáng nhân tạo đã làm họ quên đi ánh sáng tự nhiên hiền dịu của trăng. Cái hôm nay khác nhiều lắm so với cái đã qua. Cuộc sống hiện đại với nhiều tiện nghi đã làm cho con người thờ ơ, vô tình với những ngày gian khổ, cùng đồng đội, đồng chí chung một chiến hào mà Trăng là biểu tượng

Vầng trăng đi qua ngõ
như người dưng qua đường .

Từ hình ảnh vầng trăng “tri kỉ”, vầng trăng “tình nghĩa” trở thành “người dưng qua đường”, Nguyễn Duy đã diễn tả được cái đổi thay của lòng người, cái lãng quên, dửng dưng đến phũ phàng. Cách so sánh thật thấm thía : “như người dưng qua đường”. Trạng thái thờ ơ lạnh nhạt với những gì tốt đẹp đã qua được phát hiện và được cảnh báo sâu sắc.
Cũng như dòng sông có khúc phẳng lặng êm đềm, cũng có khúc ghềnh thác dữ dội. Cuộc đời vốn cũng nhiều biến động. Ghi lại một tình huống cuộc sống nơi thị thành, của những con người từ rừng về thành phố, Nguyễn Duy đã đặt con người vào bối cảnh:

Thình lình đèn điện tắt
phòng buyn đinh tối om
vội bật tung cửa số
đột ngột vầng trăng tròn.

Khi ánh sáng nhân tạo vụt tắt, bóng tối bao phủ khắp không gian thì vầng trăng xuất hiện khiến con người, ngỡ ngàng trước ánh sáng quen thuộc, thân thương của tuổi thơ, trên những nẻo đường ta sống và trong cuộc chiến gian khổ, ác liệt. Người lính chợt nhận ra sự lãng quên, cái bạc bẽo tồn tại ở con người mình. Cuộc sống hiện đại làm lòng người thay đổi... Bây giờ cuộc đối mặt với vầng trăng tri kỉ , vầng trăng tình nghĩa con người này đang nhận thức một cách rõ ràng sự tệ bạc của chính bản thân. Trước người bạn vô tình ấy, trăng chẳng nói, chẳng trách khiến người lính cảm thấy “có cái gì rưng rưng”. Rưng rưng vì xúc động, vì những tâm tình xưa sống lại, vì lương tâm được đánh thức. Ánh trăng soi chiếu giúp con người nhận ra độ lệch của nhân cách mình.

Trăng cứ tròn vành vạnh

kể chi người vô tình
ánh trăng im phăng phắc
đủ cho ta giật mình.

Ánh trăng trước sau vẫn vậy, dân dã, mộc mạc, bình dị và thuỷ chung. Trăng lặng lẽ tròn một cách trong sáng vô tư, mặc cho thời gian trôi, mặc cho không gian biến đổi, mặc cho bạn bầu xưa ai đó quay lưng. Nhưng đã là chất thử, chất xúc tác, khơi gợi niềm xúc động, tạo ra sự sám hối, đánh thức lương tâm ở con người. Cái “giật mình” được điễn tả trong khổ thơ “ vô ngôn” thể hiện sự bừng tỉnh đáng quý, cần có để làm người. Giờ đây con người đã tìm được con đường trở về với chính con người mình trước đây, đã tìm lại được những tháng ngày tình nghĩa đã vô tình quên lãng. Qua bài thơ, Nguyễn Duy cũng đã khám phá ra vẻ đẹp không bao giờ kết thúc của con người. Hành trình đi tìm những hạt ngọc ẩn dấu trong tâm hồn con người không bao giờ ngơi nghỉ và việc hoàn thiện mình của chính mỗi con người cũng không phải là một sớm một chiều.

Với biểu tượng ánh trăng Nguyễn Duy đã khẳng định lòng thuỷ chung, bao dung độ lượng của nhân dân với người kháng chiến cũ. Con người trước dây được sống trong sự đùm bọc, yêu thương của nhân dân nhưng giờ đây lại có thể lãng quên. Từ đó, nhà thơ muốn nhắn gửi đến tất cả mọi người thông điệp : Đừng sống vô tình, vô nghĩa phải thuỷ chung, vẹn tròn, “uống nước nhớ nguồn”.

Cuộc đấu tranh hướng thiện âm thầm mà khốc liệt, nó đòi hỏi lòng dũng cảm của mỗi người. Người lính năm xưa đã nhìn lại quá khứ soi mình trong hiện tại để đấu tranh loại bỏ sự vô tình vô nghĩa của bản thân, hướng tới sự cao cả, tốt đẹp.

“Ánh trăng” là bài ca không quên về quá trình hướng thiện, quá trình hoàn thiện mình của mỗi con người trong cuộc sống hôm nay.