Thời cơ là một hoàn cảnh thuận lợi đến trong một thời gian ngắn, đảm bảo một việc nào đó có thể tiến hành có kết quả. Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lê nin, hợp thành tình thế cách mạng có ba nhân tố chủ yếu sau:
 

“Thứ nhất: giai cấp và tầng lớp thống trị bên trên đã lâm vào một cuộc khủng hoảng trầm trọng, không thể kiểm soát nổi tình hình, trở nên bất lực, không còn có chế độ thống trị như cũ được nữa.
 

Thứ hai: các giai cấp và tầng lớp bị trị bên dưới cũng rơi vào tình trạng cơ cực, bị bần cùng không thể chịu đựng được nữa, không thể sống nổi nữa. Mâu thuẩn đã gay gắt đến cực độ và quần chúng đã sẵn sàng đi tới một hành động giải phóng.
 

Thứ ba: tầng lớp, bộ phận trung gian, những người trí thức yêu nước, có tư tưởng dân chủ, tiến bộ, những người có tinh thần dân tộc, kể cả một bộ phận trong giai cấp hữu sản nhưng gần với quần chúng, nhận thức được xu thế lịch sử, ngã về phía cách mạng. Tương quan lực lượng có lợi cho phía cách mạng.
 

Hội đủ những điều kiện đó, về cơ bản, tình thế cách mạng đã chín muồi”.

Thời cơ của cách mạng tháng Tám là thời cơ chín muồi vì: Đến tháng 8-1945, Đảng ta đã có sự chuẩn bị đầy đủ về đường lối và phương pháp cách mạng cho một cuộc Tổng khởi nghĩa. Toàn đảng, toàn dân đã sẵn sàng hành động, kiên quyết hy sinh để giành độc lập.

- Về mặt đường lối: Hội nghị tháng 5-1941, đã đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu, tạm gác khẩu hiệu cách mạng ruộng đất, giải quyết vấn đề dân tộc trong khuôn khổ từng nước Đông Dương, thành lập mặt trận Việt Minh, đề ra chủ trương khởi nghĩa vũ trang.

- Về mặt lực lượng: lực lượng chính trị, lực lượng vũ trang, căn cứ địa các mạng đều đã được đảng ta chuẩn bị chu đáo trong suốt 15 năm 1930 - 1945.

- Về phía quần chúng nhân dân: đã sẵn sàng cùng Đảng vùng lên đấu tranh.

- Về phía tầng lớp trung gian đã ngả về phía cách mạng. Từ khi Nhật đảo chính Pháp, tầng lớp tiểu tư sản, tư sản dân tộc, địa chủ nhỏ cũng đứng về phía cách mạng. Nhiều nhà tư sản dân tộc sẵn sàng bỏ tiền ra mua phiếu ủng hộ Việt Minh. Bộ phận binh lính Việt Nam trong quân đội Pháp cũng trở thành quần chúng cảm tình với cách mạng, nhờ đó các cán bộ cách mạng có điều kiện hoạt động tích cực trong thành phố.

* Là thời cơ "ngàn năm có một" vì:

- Quân đồng minh đang thắng lợi trên tất cả các mặt trận, phát xít Đức đầu hàng, Nhật Bản bị tấn công và cô lập => Chủ tịch Hồ Chí Minh dự đoán chiến tranh sẽ nhanh chóng kết thúc, Nhật Bản sẽ thua trận.

- Tại Đông Dương, quân Pháp đã bị Nhật hất cẳng từ trước. Quân Nhật thì lại đang thua trận, chính phủ Trần Trọng Kim hoang mang, rệu rã => kẻ thù đang suy yếu, đây là thời cơ thuận lợi.

- Trong khi đó, quân đồng minh đang bận đối phó với Nhật. Sau khi chiến tranh kết thúc, quân đồng minh sẽ viện cớ giải giáp phát xít Nhật để tiến vào nước ta. Bản chất của chúng đều là chủ nghĩa đế quốc xâm lược không khác gì Pháp - Nhật. => Vì vậy, ta phải giành chính quyền ngay khi quân đồng minh chưa kịp vào nước ta.

=> Đây chính là thời cơ "ngàn năm có một", nếu không chớp thời cơ để giành chính quyền thì sẽ không có cơ hội tốt đẹp như vậy lần sau nữa.

=> Trong bối cảnh trên, Đảng ta quyết định phát động Tổng khởi nghĩa trong toàn quốc để giành chính quyền.