Mẫu 1

Nghệ thuật khi sinh ra đã hình thành mối quan hệ mật thiết với đời sống, nó luôn vận động và phát triển trong sự ràng buộc tự nhiên với hiện thực. Nhờ phản ánh trung thành hiện thực ấy mà nghệ thuật thực sự tham dự vào sự phát triển của tiến trình lịch sự như một thứ vũ khí sáng tạo và khám phá mảnh đất hiện thực của thời đại mình. Dám chĩa thẳng vào hiện thực, đoạn trích “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” trong tác phẩm chèo “Quan Âm Thị Kính” đã nói lên sự thật bất công trong xã hội phong kiến giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị. 

     Là một loại hình nghệ thuật tổng hợp, kết hợp hài hoà nhiều chất liệu: dân ca, múa dân gian và các loại hình nghệ thuật dân gian khác ở vùng Đông bằng Bắc Bộ. Chèo được xem là một hình thức kể chuyện bằng sân khấu, lấy sân khấu và diễn viên làm phương tiện giao lưu với công chúng (không có người kể chuyện như trong truyện). Cũng như kịch nói chung, kịch bản chèo tập trung thể hiện hành động, dẫn đắt xung đột qua ngôn ngữ của nhân vật. Tích truyện là chất liệu xây dựng nên cốt truyện của chèo. Thường là các nhân vật, hành động, sự việc có sẵn trong kho tàng truyện cổ dân gian hoặc trong dã sử được khai thác và tổ chức lại theo nguyên tắc kịch hay xung đột. Từ các tích truyện này, các tác giả kịch bản – thường là giới nho sĩ – viết thành kịch bản chèo để truyền bá những tín điều của tư tưởng Nho giáo. Tuy nhiên, qua quá trình ứng tác, biểu diễn, nhiều chủ đề truyền thống bị làm mờ đi, nhường chỗ cho những khát vọng nhân bản hơn, vượt ra ngoài giáo lí Nho học truyền thống.

      Được trích từ vở chèo: “Quan âm Thị Kính”. “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” là một vở chèo cổ mẫu mực nhất của nền nghệ thuật sân khấu chèo Việt Nam. Trong trích đoạn biểu hiện rõ hai giai cấp: giai cấp thống trị là Xã Trường, đại diện cho chính quyền làng xã thời kỳ phong kiến, tộc quyền Việt Nam và Mẹ Đốp chuyên đi đánh mõ và báo cáo các việc cho dân làng, đại diện cho tầng lớp nhân dân thời kỳ bấy giờ, được xem là tầng lớp hạ lưu của xã hội.

     “Xã Trưởng-Mẹ Đốp”là trích đoạn hài đặc trưng của sân khấu chèo về hề áo ngắn và hề áo dài. Các loại hình nhân vật phổ biến của chèo bao gồm kép, đào, hề, mụ, lão. Kép thường là các sĩ tử chân chính, hiếu học; đào (nữ chính) bao gồm đào thương, đào lệch hay còn gọi là đào lẳng, đào pha; hề; mụ lão. Nhân vật trong chèo thường mang tính ước lệ với tính cách không thay đổi. Trong đó nhân vật hề là khá phổ biến. Trong “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” Hề áo ngắn là Mẹ Đốp, đại diện cho tầng lớp nhân dân bị trị luôn luôn tìm cách đả kích, châm chọc, chửi khéo giai cấp thống trị là Xã Trưởng, gây tiếng cười hóm hỉnh, sâu cay, chua chát, sảng khoái , hể hả qua những việc làm ngu dốt, vô nhân đạo của chúng diễn ra hàng ngày. Nhân vật thứ hai là hề áo dài, cụ thể là Xã Trưởng, một chức quan mua tại hương thôn, ngu dốt nhưng lại háo sắc, tham lam, dối trên gạt dưới, hà hiếp dân lành, thường bị người nông dân chơi sỏ. Nhân vật hề áo dài trên sân khấu chèo truyền thống, bản thân nhân vật không làm hài nhưng qua phong cách biểu diễn thể hiện, nhân vật tự bộc lộ cái hai rất thâm thúy, gây tiếng cười chua chát, cười ra nước mắt.

     Vốn là đại diện cho giai cấp thống trị, Xã Trưởng không dứt khỏi cái bản chất thối nát của xã hội phong kiến bấy giờ. Một tên quan lại mang trong mình hết thảy những đặc điểm xấu xa của phần “con” trong con người. Chẳng há mà hắn có thể thốt lên ngay những câu đầu tiên: 

     “Xã Trưởng:

                                       Tại dân vi tổng lí Quốc pháp hữu công hầu 

                                       Ơn dân xã thuận bầu Tôi đứng đầu hàng xã 

                                       Nay cơ chừng động mả Thị Mầu đã hoang thai 

                                       Chiểu lệ làng ngả vạ không sai 

                                       Bắt khoán cứ một trăm quan quý”

     Cái giọng điệu gắt gỏng, bố đời, doạ nạt được thét ra. Chẳng mấy làm lạ khi hắn vốn là quan mua, tự mãn khi mình được chọn làm lí trưởng, cho mình đứng trên tất cả mọi người. Hắn tự cho mình cái quyền chà đạp người dân chân chất, thật thà và cái quyền khinh bỉ thân phận của người khác. Hắn lên giọng:

     Một giọng đáp phụ nữ cất lên sao mà đanh mà sắc thế. Ra là Mẹ Đốp khi chồng vắng nhà:

     “Mẹ Đốp:

                                       Đứa nào Đốp chát gì ngoài ấy? 

     Xã Trưởng: 

Tao đây! Thầy xã đây! Ra ngay có việc cần nhá!”

 Người chồng Mẹ Đốp là mõ làng, song do đau yếu nên Mẹ Đốp thông minh hóm hỉnh lại hay chữ lắm tài, nhưng dù thế nào đi nữa Mẹ Đốp phải thay chồng đi lo việc làng nước: 

“Thương chồng nên phải lầm than Phép đâu có bắt việc quan đàn bà.” 

Tác giả vở chèo đã tạo ra cho chúng ta một nhân vật Mẹ Đốp vẫn bị bọn lí dịch địa phương coi là đứa hèn hạ nhất làng. Công việc của Mẹ Đốp đúng như nhân vật tự khẳng định là ra cắt đặt công việc cho làng, nếu Mẹ Đốp chưa ra thì việc làng chắc sẽ không thành. Ý tưởng này đã được nói rõ hơn trong bài thơ Thằng mõ tương truyền là của vua Lê Thánh Tông:

 “Mõ này cả tiếng lại dài hơi Làng nước ưng bầu chẳng phải chơi.

 Mộc đạc vang lừng trong bốn cõi, Kim thanh uyển chuyển khắp đòi nơi. Trẻ già chốn chốn đều nghe hiệu Làng nước đâu đâu cũng cứ lời. Trên dưới quyền hành tay cắt đặt, Một mình một cỗ thảnh thơi ngồi”

 Vốn thông minh, tháo vát nên Mẹ Đốp đã có màn đả kích và chọc tức Xã Trưởng: 

“Mẹ Đốp:

 Ô rằng vậy: 

Chẳng giấu gì mẹ đình đám là tôi

 Nghề ăn nói tôi vào trang đúng mực Bất phận danh nhi tài túc

 Vô chế lệnh nhi dân tòng Một mình tôi cả xã ngóng trông

 Điều phải trái tôi nay trước báo! 

Xã Trưởng:

                                                 Con này láo! Mày vất tao đi mà trước bảo dân tao à? 

 Mẹ Đốp:

 Nó là thế này:

 Làng có việc gì, thầy sai còn đi rao mõ, thời chẳng phải là lên trước bảo là gì?

  Từ việc hỉ cho chí việc hảo!  

Giấy quan về là phải báo với tôi 

Tôi chưa ra là làng chửa được ngồi

 Xã Trưởng: 

Cái con mẹ Đốp này! Nhật nhật đa hĩ, lộng giả thành chân. Mày chưa ra thì làng chưa được ngồi thời mày là bà tiên chi làng này à? 

Mẹ Đốp: 

Dạ, nó là thế này : con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?

 Xã Trưởng:

           Ờ con mẹ Đốp nó nói thế mà có lí” 

Là đại diện cho giai cấp bị trị, bị chà đạp, vùi dập Mẹ Đốp đã khéo léo làm bẽ mặt, hạ nhục kẻ tham quan háo sắc khi nhắm thẳng vào cái ngu dốt của Xã Trưởng. Trong xã hội nhan nhản những điều dơ bẩn, quan lại ức hiếp, nhũng loạn, bóc lột người dân thấp cổ bé họng thì sự căm ghét của nhân dân đối với vua quan lại càng thêm sâu sắc, xung đột giữa hai giai cấp bị trị và thống trị lại càng trở nên căng thẳng hơn bao giờ hết. Vì thế chẳng có lí do gì mà có dịp người dân lại không châm biếm quan lại. Xã Trưởng hẳn là người kém chữ, lại chẳng viết văn thơ khi mà mẹ đốp nói câu nào cũng chẳng hiểu, ấy thế mà vẫn diễu võ dương oai ta đây là nhất: “Con này mày láo”

 Suốt cả cuộc thoại Mẹ Đốp như nắm dây cương xoay cho Xã Trưởng điên đảo đến ngớ người. Hết cái này chẳng hiểu lại đến cái kia chẳng hiểu. Đường đường là xã trưởng nhưng đầu óc hạn hẹp, ngu dốt nên bị Mẹ Đốp-người dân nhưng hiểu biết hơn nữa lại được sự tín nhiệm của nhân dân châm chọc cho một vố lại chẳng hấn gì? Há chẳng phải hắn chẳng hiểu gì mà tin theo lời Mẹ Đốp hay sao.

 Nếu nói ngu dốt là một trong những bản chất thối nát của tham quan thì hống hách, kiêu căng khinh bỉ người dân là cái tánh nổi bật: 

“Mẹ Đốp:

 Có thơ rằng: 

Mõ tôi cả tiếng lại dài hơi

  Một xã cứ bầu chẳng phải chơi 

Mộc đạc vang lừng hoà cả xã

Kim thanh dòng dả khắp đòi nơi 

Gần xa chốn chốn đều nghe hiệu

Làng nước ai ai cũng quý nhời 

Muôn việc sửa sang quyền cắt đặt Một mình một chiếu thảnh thơi ngồi 

Xã Trưởng: 

Thơ hay đấy nhỉ.

 Mẹ Đốp :

Thầy có mang giấy bút đi không? 

Xã Trưởng: 

Giấy bút để làm gì? 

Mẹ Đốp:

 Thầy hay thơ hay thì chép lấy đem về nhà mà treo!

 Xã Trưởng: 

Hay là hay với cánh mõ nhà mày, chứ xã trưởng lại treo thơ mõ à?”

 Vốn chẳng biết gì được dịp Mẹ Đốp cho mở mang thơ chữ lại tỏ vẻ khinh thường, miệt thị ngành nghề và thân phận của người thấp bé hơn. Mẹ Đốp cũng chẳng vừa khi nói móc Xã Trưởng đem thơ mõ về treo. Như một lời đã kích mạnh mẽ khiến khán giả thoả mãn, hả dạ. Khi nói bóng nói gió chức quan của hắn là bù nhìn rỗng tuếch. 

Trong mình mang cái bản chất ô uế của xã hội phong kiến thối nát, mang danh quan lại nên cái tính háo sắc, thiếu đứng đắn của hắn cũng không lặn mất:

 “Mẹ Đốp: 

Sao thầy lại cứ nhìn tôi thế vậy? 

Xã Trưởng: 

Nhà Đốp lớp này xem ra bảnh gái dễ coi lắm nhỉ?

 Bụng mày độ này coi to đấy. Mày đã mấy con rồi? 

Mẹ Đốp: 

Thưa thầy, con còn hiền lắm ạ! Mới được có mười cháu thôi ạ, 

Xã Trưởng: 

Tốt nái gớm nhỉ! Này, nhà Đốp! Hôm nào mát giời, tao sang gửi mày một đứa nhá!

 Mẹ Đốp: 

Thầy chớ nói vậy! Bố cháu đứng ngoài kia no nghe thấy rồi nó lại ghen!

 Xã Trưởng:

 Ghen cái gì? Thấy mày mát tay nên tao định đưa sang gửi mày nuôi hộ vài đứa chứ tao lại thèm… thèm… ấy à? Dở hồn! Sao cũng có ngày đấy!”

 Cái ánh mắt láo liêng, chớp nháy cùng cái vẻ cười gian tà hiện lên qua những câu thoại cũng đã đủ để ta hình dung ra một kẻ tham quan, háo sắc. Đứng trước sự sàm sỡ của Xã Trưởng, Mẹ Đốp đủ tỉnh táo, mạnh mẽ cũng như khéo léo mà kêu mà nói khiến hắn chột dạ thấy sợ mà đánh trống lảng.

 Sau một hồi bộc lộ đủ mọi tính xấu thì Xã Trưởng cũng phải đành mà kêu Mẹ Đốp đi rao mõ: “Thôi đi rao mõ đi!

 “Mẹ Đốp: 

Thầy bảo rao thế nào ạ?

 Xã Trưởng:

                                               Nghe đây này Trịnh làng trình chan 

Thương hạ tây đông 

Con gái phú ông

                                               Tên là Mẫu Thị 

Tư tình ngoại ý

Mãn nguyện có thai

                                                Mời già trẻ gái trai

                                                Ra đình mà ăn khoán.

Còn ông Đồ Điếc không nghe thấy thì phải vào tận nhà nghe chưa?” 

Chẳng mấy khi được chơi hùa với quan dởm, Mẹ Đốp chưa ngừng lại việc đem lại tiếng cười sảng khoái cho khán giả khi cố ý chơi xỏ Xã Trưởng:

 “Mẹ Đốp: 

Thầy nói một mạch thế thì con nhớ làm sao được. Hay là thế này vậy: Nhà cháu đi trước đánh mõ, thầy đi sau rao hộ nhà cháu. 

Xã Trưởng:

                                                Thế ra tao làm đầy tớ mõ à? 

Láo nào! 

Mẹ Đốp:

                                                Vậy thầy thủng thẳng nói lại để nhà cháu nhập tâm vậy! (Bốc miệng xã trưởng bỏ vào dải yến)

 Xã Trưởng: 

Kìa sao mày lại bốc mồm tao bỏ vào đấy, hả?

 Mẹ Đốp:

                                               Không bỏ vào đây thì nhà cháu không nhớ được ạ! 

Xã Trưởng:

                        Kìa, có nhấc cao cái dải yến lên không, uế tạp hết mồm tao còn gì?

 Mẹ Đốp: 

Cao lắm rồi! Ừ, ừ. Giẫy này, đi này! 

Thế là xong tất, xong hết! 

Xã Trưởng: 

Sao không rao lên, kìa?

 Mẹ Đốp: 

Xong tất cả rồi đấy ạ! 

Xã Trưởng: 

Tao bảo mày đi rao cơ mà. 

Mẹ Đốp: 

                                                Dạ, người ta bảo “Gửi lời thì nói, gửi gói thì mở”. Nhà cháu mở tung cả ra đấy thôi. “

Hành động bốc mồm Xã Trưởng chính là chi tiết châm biếm đả kích mạnh mẽ. Trong xã hội xưa người ta thường quan niệm phụ nữa là thấp hèn cho nên dải yếm thả trước của phụ nữ cũng được gán cho cái sự dơ bẩn. Khi Mẹ Đốp bốc mồm cũng là lúc mỉa mai những lời thốt ra từ miệng hắn vốn cũng chẳng tốt đẹp gì. 

Khi nhận ra mình bị mụ đàn bà chơi cho vố đau thì Xã Trưởng cậy đà bắt nạt, hoạnh hoẹ. Đây cũng chính là cái đặc trưng cho giai cấp thống trị lúc bấy giờ. Thế nhưng, trong xã hội không phải ai cũng vậy, có nhan nhản nhưng không phải toàn bộ. Cũng là kẻ dối trên lừa dưới, ngu ngục, bù nhìn thì hắn cũng biết sợ mang thêm tiếng “xấu” cho bản thân vốn đã chẳng đẹp đẽ gì: 

Mẹ Đốp: 

                                                Ối bố Đốp ơi là bố Đốp ơi! Đi đâu để thầy Xã thầy ấy ăn hiếp tôi đây này.

Xã Trưởng:

                                                Thôi, thôi! Lọt tai làng sang tai họ bây giờ! Nín đi! Thôi tao xin mày! Rồi tao đến cho thúng thóc! Đi rao đi! Nhớ vào mời bằng được cụ Đồ Điếc, nhớ đấy nghe không?” 

    Thông qua tình huống này ta thấy “đồng tiền” là thước đo đong đếm mọi giá trị vật chất lẫn cả tinh thần mà như Balzac từng nói: “đồng tiền lăn tròn trên đáy mọi lương tâm. Xã Trưởng thì dùng của cải vật chất để bịt miệng bất công, bịt miệng sự thật. Người dân lành cũng vì vật chất mà từ bỏ đấu tranh. 

   Là vở chèo tiêu biểu biểu cho thái độ châm biếm của nhân dân với giai cấp thống trị đồng thời mang lại tiếng cười sảng khoái cho khán giả. Cùng với những câu thoại biểu cảm, giọng điệu uyển chuyển phù hợp với tính cách nhân vật giúp lột tả hết được hình ảnh mang tính đại diên như Xã Trưởng và Mẹ Đốp. Hơn hết vở chèo vẫn hết sức giản đơn, gần gũi với người dân Việt Nam. Vốn là Chèo cổ cho nên chèo thường xoay quanh vấn đề giáo dục cách sống, cách ứng xử giữa người với người theo quan điểm đạo lí dân gian hoặc theo tư tưởng Nho giáo. Và ở “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” luôn toát lên những tinh thần ấy. 

  Nghệ thuật nào cũng vậy, cũng mang theo những giá trị nhân văn, tốt đẹp đến cho đời sống con người. Nghệ thuật dạy ta biết yêu, biết ghét, biết trân trọng cái đẹp, biết bài trừ cái ác, biết nuôi dưỡng điều thiện, biết tránh xa điều xấu. Là một tác phẩm nghệ thuật như thế “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” xứng đáng là tác phẩm nghệ thuật chân chính sống mãi trong lòng của chúng ta.  

Mẫu 2

Khi nhắc đến chèo, ta không thể không nhắc tới vở chèo kinh điển "Quan m Thị Kính".

Trong đó, "Xã trưởng - Mẹ Đốp" là trích đoạn đặc sắc, mang đến cho người đọc những tiếng cười trào phúng, sâu cay. Thông qua nhân vật mẹ Đốp, tác giả dân gian đã khéo léo bày tỏ tình cảm, suy nghĩ của mình về giai cấp thống trị trong xã hội phong kiến xưa.

Nếu như xã trưởng đại diện cho tầng lớp cai trị thì mẹ Đốp lại biểu trưng cho tầng lớp nhân dân. Mẹ Đốp là vợ của người gõ mõ làng. Chính vì vậy, mẹ Đốp có xuất thân thấp hèn, có thể xếp vào loại cùng đinh, thấp kém trong con mắt của bọn lí dịch, cường hào. Mặc dù không được mọi người coi trọng nhưng mẹ Đốp vẫn luôn tự hào về công việc của chồng và bản thân qua lời tự giới thiệu:

"Chẳng giấu gì mẹ Đốp là tôi

Tuy hình dung miệng nói dằng cò

Khách đến nhà, Đốp mới bò ra

Miệng chào khách những câu như cắt

Ngày hôm nay xướng ca lạc đạc

Dựng mõ lên cung phụng làm trò."

Trong hình dung của mọi người, mẹ Đốp là người ăn nói gay gắt. Nhưng thực tế, mỗi khi có khách, thị đều đon đả, nhanh nhảu mời chào. Ngày hôm nay, xã trưởng đến nhà, mẹ Đốp được thời thưa thớt đây đó. Câu nói "dựng mõ lên cung phụng làm trò" phần nào thể hiện được thái độ dè bỉu, chế nhạo tên xã trưởng. Biết được hắn không phải người đứng đắn, đàng hoàng nên mẹ Đốp cũng phải "kẻ tung người hứng", phục vụ, bày trò mua vui. Đặc biệt, mẹ Đốp còn nhận mình là người có tài ăn nói "Nghề ăn nói tôi vào trang đúng mực". Dẫu bị xã trưởng coi thường, mẹ Đốp vẫn luôn hãnh diện về chức vị của mình:

"Bất phận danh nhi tài túc

Vô chế lệnh nhi dân tòng

Một mình tôi cả xã ngóng trông

Điều phải trái tôi nay trước bảo!"

Thị ý thức được bản thân, gia đình trước nay không có địa vị, tài năng, quyền thế. Thế nhưng, mẹ Đốp lại tự tin lời nói của mình khiến người khác nghe theo, được cả xã chờ mong, trông ngóng. Nếu mẹ Đốp chưa ra thì việc làng chưa chắc sẽ thành "Một mình tôi cả xã ngóng trông". Từ những lời xưng danh, ta phần nào thấy được sự khôn khéo, nhanh nhẹn của nhân vật mẹ Đốp.

Càng về sau, mẹ Đốp càng khiến người đọc phải trầm trồ thán phục trước tài ứng xử linh hoạt và trí thông minh, sắc sảo trong đoạn hội thoại với tên xã trưởng. Thị cố tình nói "Điều phải trái tôi nay trước bảo" nhằm lấn lướt, qua mặt xã trưởng. Thấy hắn tức giận, thị liền tỏ ý phân bua "Nó là thế này: Làng có việc gì, thầy sai con đi rao mõ, thời chẳng phải là lên trước bảo là gì?". Song, mẹ Đốp vẫn không quên móc mỉa xã trưởng và đặt mình vào vị trí quan trọng "Từ việc hỉ cho chí việc hảo/ Giấy quan về là phải báo với tôi/ Tôi chưa ra là làng chửa được ngồi". Những lời nói này khiến hắn nổi khùng "Cái con mẹ Đốp này! Nhật nhật đa hĩ, lộng giả thành chân./ Mày chưa ra thì làng chưa được ngồi thời mày là bà tiên chỉ làng này à?". Sự căng thẳng ngày càng bị đẩy lên cao làm cho người đọc cảm tưởng có sự không lành. Thế nhưng, mẹ Đốp nhanh trí gỡ rối, xoa dịu xã trưởng bằng lí lẽ hết sức thuyết phục "Dạ, nó là thế này: Con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?". Lúc này, hắn không thể chối cãi được điều gì ngoài cách công nhận lời của mẹ Đốp "Ờ con mẹ Đốp nó nói thế mà có lí!".

Mặc dù tên xã trưởng ở vị trí cao hơn nhưng chưa bao giờ ta thấy mẹ Đốp chịu khuất phục, nhún nhường. Thị sử dụng trí thông minh của mình để đối đáp, cạnh khóe, đồng thời, đặt mình ngang hàng với xã trưởng. Điều này thể hiện rõ nhất qua bài thơ:

"Mõ tôi cả tiếng lại dài hơi

Một xã cử bầu chẳng phải chơi

Mộc đạc vang lừng hòa cả xã

Kim thanh dóng dả khắp đòi nơi

Gần xa chốn chốn đều nghe hiệu

Làng nước ai ai cũng quý nhời

Muôn việc sửa sang quyền cắt đặt

Một mình một chiếu thảnh thơi ngồi"

Tên xã trưởng tự cao tự đại nói mình được dân bầu thì nay mẹ Đốp cũng không hề nhận thua. Nhờ tiếng mõ vừa lớn vừa dài nên mọi người trong làng ai ai cũng yêu thích. Dù chỉ là người đi rao mõ nhưng thị cũng có quyền "sửa sang cắt đặt", ngồi một mình một chiếu thảnh thơi như các quan. Bài thơ ẩn chứa nhiều ý nghĩa nhưng tên xã trưởng kém chữ lại không hề nhận ra. Thậm chí, còn dành lời khen "thơ hay đấy nhỉ.". Thuận đà, thị tiếp tục chọc tức tên xã trưởng bằng cách hỏi hắn "có mang giấy bút đi không?". Câu nói "Thầy khen thơ hay thì chép lấy đem về nhà mà treo" chính là yếu tố hài hước, gây cười, khiến cho người đọc nhận ra bản chất ngu dốt, ít học của tên xã trưởng.

Chỉ chờ xã trưởng sơ hở là thị ta đưa hắn vào tròng "Nhà cháu đi trước đánh mõ, thầy đi sau rao hộ nhà cháu". Câu nói ấy làm xã trưởng tức điên "Thế ra tao làm đầy tớ mõ à? Láo nào". Trong con mắt của mẹ Đốp, xã trưởng cũng chỉ thuộc hàng làm đầy tớ mõ mà thôi! Chi tiết phô diễn sự hoạt ngôn, sắc sảo của mẹ Đốp chính là cảnh mẹ Đốp lấy dải yếm hứng lời rao của xã trưởng. Hành động này là một sự đả kích, châm biếm mạnh mẽ. Trong xã hội xưa, khi phụ nữ không được đề cao thì dải yếm thả trước cũng được gán cho cái thiếu trong sạch. Thị bốc mồm xã trưởng thả vào dải yếm chẳng khác nào thể hiện những lời nói của tên xã trưởng cũng thuộc hàng dơ bẩn.

Không chỉ lanh lợi, hoạt bát, mẹ Đốp còn là người vợ chung thủy, đề cao chồng. Khi xã trưởng dè bỉu, chế nhạo chồng, thị liền lên tiếng giải thích cặn kẽ "Dạ, bố cháu cắp tráp theo hầu cụ Bá lên tỉnh lĩnh bằng rồi ạ!". Thị rất thương chồng, vì "thương chồng nên phải lầm than". Nghe thấy lời gạ gẫm, tán tỉnh của xã trưởng, mẹ Đốp chối khéo "Bố cháu đứng ngoài kia nó nghe thấy rồi nó lại ghen!". Chưa một lần nào, thị đi quá giới hạn, luôn cử xử chừng mực, giữ mình trước tên quan háo sắc. Hành động đánh mẹ Đốp của tên xã trưởng cũng là lúc mọi việc đi quá giới hạn. Thị ta không ngần ngại hô hoán, la lối cho dân làng cùng nghe. Việc làm này vừa để bảo toàn danh dự của bản thân vừa khiến tên quan một phen bẽ mặt, xấu hổ.

Bằng việc xây dựng nhân vật thông qua lời nói và hành động, tác giả dân gian đã miêu tả rõ nét nhân vật mẹ Đốp - một người thông minh, sắc sảo, chung thủy. Từ đó, đề cao, trân trọng những phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ. Ngoài ra, tác giả dân gian cũng bóc trần sự suy đồi, tha hóa của những tên quan trong bộ máy cai trị.

Có thể nói, nhân vật mẹ Đốp đại diện cho những vẻ đẹp phẩm chất của người phụ nữ Việt Nam. Đứng trước cái dung tục, tầm thường, thị luôn biết giữ mình, coi trọng các chuẩn mực đạo đức.

Mẫu 3

Chèo cổ là một loại hình biểu diễn độc đáo của nghệ thuật dân gian Việt Nam. Là một trong bảy vở chèo kinh điển, tác phẩm "Quan m Thị Kính" đã phần nào tái hiện được bức tranh xã hội Việt Nam dưới thời kì phong kiến. Những thói hư, tật xấu của một số hạng người, nhất là quan lại được thể hiện rõ nhất qua đoạn trích "Xã trưởng - Mẹ Đốp". Đây có thể coi là lớp chèo đặc sắc cả về nội dung lẫn nghệ thuật.

Trích đoạn "Xã trưởng - Mẹ Đốp" thể hiện cảnh xã trưởng đến nhà mẹ Đốp yêu cầu rao mõ cho cả làng biết về việc Thị Mầu chửa hoang. Qua cuộc trò chuyện giữa xã trưởng và mẹ Đốp, tác giả dân gian đã tố cáo bản chất xấu xa, tha hóa của bộ phận quan lại trong xã hội phong kiến.

Có thể thấy, chủ đề của văn bản được thể hiện rõ nhất qua tình huống xã trưởng đến nhà mẹ Đốp yêu cầu bố Đốp đi rao mõ về chuyện Thị Mầu không chồng mà chửa. Mở đầu đoạn trích là cảnh xã trưởng đến tìm nhưng bố Đốp không có nhà. Hắn đứng giới thiệu về bản thân:

"Tại dân vi tổng lí

Quốc pháp hữu công hầu

Ơn dân xã thuận bầu

Tôi đứng đầu hàng xã

Nay cơ chừng động mả

Thị Mầu đã hoang thai

Chiểu lệ làng ngả vạ không sai

Bắt khoán cứ một trăm quan quý"

Qua lời xưng danh, người đọc đã có được những hình dung ban đầu về tên tuổi, chức vụ của tên xã trưởng. Vì là quan trên nên hắn tỏ vẻ khinh người, tự coi mình là nhất. Lúc mẹ Đốp nói chồng mình đã lên tỉnh lấy bằng, hắn lên giọng dè bỉu, chế nhạo "Làm cái thứ mõ thì bằng với sắc cái gì?". Ngay lập tức, mẹ Đốp phân bua, giải thích ngọn ngành "Dạ bố cháu cắp tráp theo hầu cụ Bá lên tỉnh lĩnh bằng rồi ạ". Thực chất, cách nói của thị ngay từ ban đầu vừa là câu trả lời rút gọn vừa là một cách để thể hiện sự ngang bằng với tên xã trưởng.

Bố Đốp không có nhà, tên xã trưởng đành phải yêu cầu mẹ Đốp ra làm việc thay. Mẹ Đốp vừa hát vừa xưng danh:

"Chẳng giấu gì mẹ Đốp là tôi

Tuy hình dung miệng nói dằng cò

Khách đến nhà, Đốp mới bò ra

Miệng chào khách những câu như cắt

Ngày hôm nay xướng ca lạc đạo

Dựng mõ lên cung phụng làm trò."

Trong con mắt của bọn lí dịch, cường hào, những kẻ đi gõ mõ như gia đình Đốp đây chỉ thuộc hạng cùng đinh, thấp kém trong xã hội. Mẹ Đốp ý thức rõ được điều đó nhưng thị vẫn luôn thể hiện sự hãnh diện, tự hào đối với công việc của mình. Mặc dù trước nay gia đình thị không có quyền thế, tiền tài nhưng vẫn khiến dân làng ngóng trông, chờ đợi bởi tài rao tin, gõ mõ. Mẹ Đốp đề cao mình nhưng cũng không quên trêu ghẹo, chọc tức xã trưởng "Điều phải trái tôi nay trước bảo!". Thị thật thông minh và có tài ứng biến khi "vừa đấm vừa xoa" tên xã trưởng:

"Nó là thế này: Làng có việc gì, thầy sai con đi rao mõ, thời chẳng phải là lên trước bảo là gì?

Từ việc hỉ cho chí việc hảo

Giấy quan về là phải báo với tôi

Tôi chưa ra là làng chửa được ngồi".

Từng câu, từng chữ của thị như muốn lấn lướt, dằn mặt hắn. Tên xã trưởng lúc này chỉ biết tức giận, quát lớn "Con này láo! Mày vất tao đi mà trước bảo dân tao à?", "Cái con mẹ Đốp này! Nhật nhật đa hĩ, lộng giả thành chân. Mày chưa ra thì làng chưa được ngồi thời mày là bà tiên chỉ làng này à?". Đáp lại lời hắn, thị ta chốt gọn bằng câu "Dạ, nó là thế này: Con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?". Lúc này, xã trưởng chỉ biết gật gù đồng thuận "Ờ con mẹ Đốp nó nói thế mà có lí". Nhân lúc được đà, mẹ Đốp đọc bài thơ, một mặt muốn khẳng định vị trí của bản thân mình mặt khác lại công kích, mỉa mai xã trưởng. Hắn coi mình là nhất vì được dân bầu thì nay mẹ Đốp cũng nhận mình không kém. Vì tiếng rao vừa lớn vừa dài hơi nên cả làng ai ai cũng thích. Tưởng chừng việc sửa sang, cắt đặt chỉ quan mới được làm thì một kẻ hèn kém cũng có được cái quyền ấy. Thậm chí, ngồi một mình một chiếu chẳng kém ai. Vậy mà, tên xã trưởng không nhận ra ẩn ý sâu xa trong bài thơ, hắn còn khen ngợi "thơ hay đấy nhỉ". Quả là một tên quan ít học, kém chữ làm sao. Mẹ Đốp khôi hài tới mức khuyên "Thầy khen thơ hay thì chép lấy đem về nhà mà treo!".

Câu hỏi của mẹ Đốp "Sao thầy lại cứ nhìn tôi thế vậy?" đem đến cho người đọc những hình dung về bản chất của tên xã trưởng. Hắn nhân cơ hội bố Đốp vắng nhà, buông lời gạ gẫm, tán tỉnh "Nhà Đốp lớp này xem ra bảnh gái dễ coi lắm nhỉ?", "Hôm nào mát giời, tao sang gửi mày một đứa nhá!". Mẹ Đốp chối khéo "Thầy chớ nói vậy! Bố cháu đứng ngoài kia nó nghe thấy rồi nó lại ghen!". Xã trưởng biết mình rơi vào thế mắc quai, đành phải chữa quê bằng cách đáp lại "Thấy mày mát tay nên tao định sang gửi mày nuôi hộ vài đứa chứ tao lại thèm...thèm...ấy à? Dở hồn!". Hắn kêu mẹ Đốp đi rao mõ cho được việc. Vì không biết rao như thế nào nên thị hỏi "Thầy bảo rao thế nào ạ?". Nhân lúc sơ hở, mẹ Đốp vẫn không ngừng chọc tức tên xã trưởng bằng cách bảo hắn "Hay là thế này vậy: Nhà cháu đi trước đánh mõ, thầy đi sau rao hộ nhà cháu" khiến xã trưởng nổi điên "Thế ra tao làm đầy tớ mõ à? Láo nào?". Có lẽ, trong con mắt của thị, hắn cũng chỉ xứng đáng là kẻ đầy tớ của mõ làng mà thôi. Hành động bốc miệng xã trưởng bỏ vào dải yếm là chi tiết châm biếm, đả kích mạnh mẽ. Trong xã hội phong kiến, khi vai trò của người phụ nữ không được đề cao thì dải yếm trước ngực cũng được coi là thiếu sạch sẽ. Chính vì vậy, việc làm của thị chẳng khác nào nói lời lẽ của hắn cũng dơ bẩn, ô uế.

Tức giận vì bị mụ đàn bà chơi xỏ, xã trưởng đã đánh mẹ Đốp. Tưởng đâu mẹ Đốp dễ bắt nạt, hóa ra thị cũng vô cùng đáo để, nhanh chóng la lớn cho xóm làng cùng nghe "Ối bố Đốp ơi là bố Đốp ơi! Đi đâu để thầy Xã thầy ấy ăn hiếp tôi đây này.". Không phải ngẫu nhiên mà thị làm như vậy. Hành động này xuất phát từ việc mẹ Đốp vừa muốn giữ gìn sự trong sạch của bản thân vừa muốn cho thiên hạ biết bộ mặt đê tiện của tên xã trưởng. Không biết làm thế nào, hắn chỉ còn cách van xin lạy lục và bịt mồm bằng cách đền cho thúng thóc.

Như vậy, nhân vật mẹ Đốp và xã trưởng lần lượt đại diện cho giai cấp bị trị và thống trị trong xã hội phong kiến. Bằng giọng điệu hài hước, châm biếm, mỉa mai cùng ngôn từ dung dị, mộc mạc, gần gũi với đời sống sinh hoạt của nhân dân, tác giả dân gian muốn lên án, đả kích tới thành phần quan lại ô hợp, xấu xa. Đồng thời, đề cao vẻ đẹp phẩm chất của người phụ nữ.

Đoạn trích "Xã trưởng - Mẹ Đốp" thật sự là một lớp chèo đặc sắc của vở chèo "Quan m Thị Kính". Tiếng cười sâu cay mà văn bản đem đến cho người đọc sẽ là yếu tố giúp lớp chèo nói riêng và vở chèo nói chung sống mãi trong lòng mỗi người dân Việt Nam.

Mẫu 4

Vở chèo "Quan âm Thị Kính" là một trong bảy vở chèo nổi tiếng của chèo cổ Việt Nam. Bên cạnh trích đoạn tiêu biểu như "Thị Mầu lên chùa", "Xã trưởng - Mẹ Đốp" cũng là một lớp chèo nổi bật, thu hút được sự chú ý của mọi người. Bằng nghệ thuật châm biếm sắc sảo, tác giả dân gian đã phơi bày bộ mặt thối nát của tên xã trưởng - kẻ đại diện cho giai cấp thống trị trong xã hội phong kiến.

Chẳng cần phải sử dụng đến bất cứ lời phán xét nào, tác giả vẫn khiến cho người đọc nhận ra được bản chất đê hèn của tên xã trưởng bằng cách để cho nhân vật tự giới thiệu về bản thân mình:

"Tại dân vi tổng lí

Quốc pháp hữu công hầu

Ơn dân xã thuận bầu

Tôi đứng đầu hàng xã

Nay cơ chừng động mả

Thị Mầu đã hoang thai

Chiểu lệ làng ngả vạ không sai

Bắt khoán cứ một trăm quan quý"

Hắn đạo mạo, huênh hoang nói rằng dân phải có xã trưởng cai quản, cũng như nước có quan điều hành. Vì nhận được sự tín nhiệm của người dân nên hắn có cơ hội đứng đầu một xã. Thị Mầu không chồng mà chửa được mọi người trong làng coi là "động mả". Bởi lẽ ấy, tên xã trưởng mới bắt Thị Mầu phải nộp "một trăm quan quý", chiểu theo lệ làng. Hắn không những coi mình là nhất mà còn khinh thường người khác. Khi mẹ Đốp nói chồng mình đang lên tỉnh lĩnh bằng, xã trưởng liền lên giọng dè bỉu "Làm cái thứ mõ thì bằng với sắc cái gì?". Chỉ đến lúc mẹ Đốp trả lời "Dạ, bố cháu cắp tráp theo hầu cụ Bá lên tỉnh lĩnh bằng rồi ạ" thì hắn mới thôi "Có chăng thì thế!".

Mặc dù làm quan nhưng tên xã trưởng lại có phần ngu muội, thường bị mẹ Đốp chơi xỏ, nói móc. Dẫu vậy, hắn vẫn cố diễu võ dương oai: "Con này láo! Mày vất tao đi mà trước bảo dân tao à?". Tên xã trưởng luôn rơi vào tình thế bị động, ban đầu thì lớn tiếng dọa nạt, sau nghe lời phân bua, giải thích của mẹ Đốp lại thấy hợp tình, hợp lí mà dịu giọng trở lại "Ờ con mẹ Đốp nó nói thế mà có lí!", "Kìa, có nhấc cao cái dải yếm lên không, uế tạp hết mồm tao còn gì?". Chắc hẳn, tên xã trưởng còn là người kém chữ bởi mẹ Đốp đọc bài thơ mõ, hắn cũng cho đó là thơ hay.

Sống trong xã hội phong kiến mục ruỗng, thối nát, tên xã trưởng cũng trở thành kẻ ô lại. Cái tính háo sắc thể hiện rõ qua từng lời xã trưởng nói ra. Hắn chẳng ngại ngần tán tỉnh, khen ngợi mẹ Đốp: "Nhà Đốp lớp này xem ra bảnh gái dễ coi lắm nhỉ?". Thậm chí còn nhân cơ hội gạ gẫm chuyện trai gái, trăng hoa "Tốt nái gớm nhỉ! Này, nhà Đốp! Hôm nào mát giời, tao sang gửi mày một đứa nhá!". Đây thật là một tên quan thiếu đứng đắn làm sao!

Khi nhận ra mình bị mụ đàn bà chơi một vố đau, hắn cậy đà, bắt nạt, đánh mẹ Đốp. Giống như mọi tên quan lúc bấy giờ, hắn cũng sợ bản thân bị mang tiếng "xấu". Chính vì vậy, ngay khi mẹ Đốp vừa kêu làng, hắn liền van xin, lạy lục "Thôi, thôi! Lọt tai làng sang tai họ bây giờ! Nín đi!". Không còn vẻ hợm hĩnh, lên mặt, tên xã trưởng trở nên rúm ró lạ thường, để lộ ra bản chất nhu nhược, hèn nhát. Để bịt mồm, bịt miệng mẹ Đốp, hắn đành phải dùng chiêu đút lót "Thôi, tao xin mày! Rồi tao đền cho thúng thóc! Đi rao đi!/ Nhớ vào mờ bằng được cụ Đồ Điếc, nhớ đấy nghe không?".

Như vậy, bằng lời nói và hành động, ...