Nguyễn Duy, một trong những nhà thơ hiện đại, đã tạo nên một sự kết hợp độc đáo giữa truyền thống ca dao dân gian và thơ ca của mình. Trong các tác phẩm của ông, ta luôn cảm nhận được sự hiện diện nhẹ nhàng của những câu ca dao xưa, tạo nên một sắc thái đặc biệt và độc đáo cho thơ của ông. Bài thơ "Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa" cũng không ngoại lệ, với tiêu đề và hai câu kết được trích dẫn từ những câu ca dao truyền thống về hình ảnh người mẹ. Điều này tạo nên một dòng cảm xúc chân thành, sâu lắng và mang trong mình những giá trị truyền thống thiêng liêng, lan tỏa khắp nơi trong bài thơ này

Bần thần hương huệ thơm đêm

Khói nhang vẽ nẻo đường lên Niết bàn

Chân nhang lấm láp, tro tàn

Xăm xăm bóng mẹ trần gian thuở nào

Bài thơ được mở đầu trong một không khí đặc biệt, tôn kính và trang nghiêm. Theo lời của Nguyễn Duy, đó là buổi giỗ mẹ của ông. Sự mất mẹ sớm đã gợi trong ông những cảm xúc buồn bã và sâu sắc về hình ảnh mẹ, và ông tìm kiếm mẹ trong tâm tưởng vì không có cơ hội được ở bên mẹ suốt đời. Nỗi buồn và xót xa vô hạn khi ông nhớ về người phụ nữ đã ra đi, đưa ông trở về quá khứ, với hình ảnh mẹ xa xăm thuở ấy, thông qua những ký ức mờ ảo và cả hình dáng của bà ngoại

Mẹ ta không có yếm đào

Nón mê thay nón quai thao đội đầu

Rối ren tay bí, tay bầu

Váy nhuộm bùn, áo nhuộm nâu bốn mùa

Thế hệ phụ nữ xưa trong các làng quê Việt Nam, trừ những phú bà giàu có, phụ nữ trong gia đình quyền quý, phần lớn đều trải qua những cuộc đời nghèo khó và gian truân. Đối với những người phụ nữ nông thôn, cuộc sống của họ vốn đầy gian khổ mà không biết đến khổ cùng. Họ không chỉ gánh vác trách nhiệm sinh con, nuôi dưỡng gia đình, mà còn phải làm mọi công việc để nuôi con, nuôi chồng. Họ chấp nhận sự hi sinh, chịu đựng và nhịn ăn nhịn mặc vì gia đình, suốt đời chẳng biết đến niềm vui và hưởng thụ. Mẹ của Nguyễn Duy cũng là một trong những phụ nữ kiên cường như vậy. Cuộc đời bà đầy khổ cực và vất vả, không có niềm vui nào, và những chiếc yếm đào xinh xắn, nón quai thao, khăn chít mỏ quạ đã trở thành những mơ ước xa xỉ, không thể đạt được. Từ khi biết ăn nói, bà chỉ biết về sự nghèo khó, làm việc cả ngày với những quả bí, quả bầu để mang ra chợ bán đổi lấy vài đồng bạc. Suốt năm tháng, bà mặc những chiếc váy đen như nhuộm bùn và nước, những chiếc áo nâu rách rưới, vai áo bạc màu đã cũ. Bởi vì lụng việc để có miếng ăn còn khó khăn, chưa kể đến việc mua sắm, mẹ đã mặc rồi, thì con phải chịu đói và chịu lạnh, vì lòng mẹ không chấp nhận điều đó.

Cái cò... sung chát... đào chua

Câu ca mẹ hát gió đưa về trời

Ta đi trọn kiếp con người

Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru

Quay về quá khứ mờ ảo, trong ký ức xa xăm, Nguyễn Duy khám phá hình ảnh người mẹ yêu dấu qua những kỷ niệm với người bà. Trong những lời ru, tác giả tràn đầy khao khát và nhớ thương mẹ, mang trong lòng trọng trọng câu ca mẹ hát, tạo nên một sự gần gũi, thiết tha với "cái cò... sung chát... đào chua". Hình ảnh của mẹ trong câu hát ru chính là biểu tượng và tâm hồn của cuộc đời, một cuộc sống gian truân và đầy chua xót, không biết đến hương ngọt mà chỉ có mùi chát, mùi chua tràn ngập.

Lời ru của mẹ là biểu tượng cho sự hy sinh và gian khổ trong cuộc đời, tình yêu mẹ dành cho con như dòng nước chảy trong nguồn, không mềm mãi, sự thông cảm và thấu hiểu mà mẹ trao cho con không thể đếm xiết. Con không kịp đáp lại, mẹ đã rời bỏ thế gian, điều đó gây đau đớn và sự chua xót trong tâm hồn Nguyễn Duy. Hai câu thơ tuyệt vời "Ta đi trọn kiếp con người/Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru" khắc sâu lòng trân trọng yêu thương, ca ngợi tình mẫu tử thiêng liêng và quý báu, tình cảm mà không có gì có thể vượt qua, ôm trọn cả cuộc đời con

Bao giờ cho tới mùa thu

trái hồng trái bưởi đánh đu giữa rằm

bao giờ cho tới tháng năm

mẹ ra trải chiếu ta nằm đếm sao

Ngân hà chảy ngược lên cao

quạt mo vỗ khúc nghêu ngao thằng Bờm...

bờ ao đom đóm chập chờn

trong leo lẻo những vui buồn xa xôi

Nỗi nhớ mẹ không chỉ trở thành những lời ru và hình bóng mẹ, mà còn là những kỷ niệm dài trong suốt quãng đời ấu thơ của tác giả. Những ngày hội quân quýt bên mâm ngũ quả trong tháng Tám tràn đầy ước mong, khi đứa con thơ ngắm nhìn trái bưởi, trái hồng trên mâm ngũ quả, tưởng tượng một cảnh ngày mai tươi sáng. Trải qua những ngày nắng nóng gay gắt, cuộc sống khó khăn, mẹ đã tạo ra những niềm vui tuyệt vời, "mẹ trải chiếu ta nằm đếm sao", kể những câu chuyện về tình yêu của Ngưu lang - Chức nữ, về Cuội - Hằng chịu chấp nhận. Cảnh đom đóm lấp lánh trong đêm, mang đến một bầu không khí tươi mát, yên bình đặc biệt của làng quê, vẫn còn vương trong tâm trí tác giả, gợi lên những kỷ niệm thân thương, gần gũi. Nhưng giờ đây, những kỷ niệm ấy đã trở thành quá khứ xa xăm, vì mẹ và ngày đó đã trôi qua rồi

Mẹ ru cái lẽ ở đời

sữa nuôi phần xác hát nuôi phần hồn

bà ru mẹ... mẹ ru con

liệu mai sau các con còn nhớ chăng

Dù cuộc sống khó khăn, gian truân, mẹ không có nhiều học thức, nhưng mẹ đã truyền cho con những giá trị truyền thống quý báu của dân tộc. Bằng những câu chuyện cổ tích, những câu ca dao truyền thống hàng ngàn đời của ông cha, và đặc biệt là những lời ru ngọt ngào khi con còn bé, mẹ đã khắc sâu trong tâm hồn con những hình ảnh về cò con vạc, những khổ đau trong cuộc sống, cánh đồng cò bay thẳng cánh và tình mẹ thiêng liêng. Dù sữa mẹ nghèo khó, nhưng nó mang trong đó ngọt ngào để nuôi dưỡng thể xác và linh hồn của con, và mẹ êm ái ru con vào giấc ngủ trong đêm đông. Điều đó giúp con thấm thía linh hồn của dân tộc và theo con suốt cuộc đời. Nhưng ngày nay, khi đất nước phát triển mạnh về kinh tế và văn hóa, con người dường như đã quên những lời ru ân tình, tình mẹ đẹp đẽ, những câu ca dao và truyện cổ tích. Điều này khiến Nguyễn Duy bồn chồn, lo lắng: "Bà ru mẹ... mẹ ru con, liệu mai sau các con còn nhớ không?"

Nhìn về quê mẹ xa xăm

lòng ta - chỗ ướt mẹ nằm đêm xưa

ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa

miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương...

Trong ký ức xa xăm, Nguyễn Duy quay trở lại với nỗi nhớ mẹ, nỗi nhớ quê hương tha thiết. Ông nhớ những đêm đông lạnh giá, những ngày mưa gió khi mái tranh không đủ che mưa. Nhưng mẹ luôn âu yếm, hy sinh để con có được chỗ ấm, trong khi mẹ chịu nằm chỗ ướt, chập chờn trong giấc ngủ mơ màng. "Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương..." đặt lên môi lời nhắc nhở về tình yêu thương mẹ dành cho con, với sự hi sinh vô điều kiện và những kỷ niệm đọng lại trong lòng. Điều đặc biệt trong bài thơ là cách Nguyễn Duy mang đến một sự chân thực và cảm động với từng chi tiết. Những đêm đông lạnh giá và ngày mưa gió mái tranh không đủ che mưa trở thành biểu tượng cho sự hy sinh và tình yêu thương của mẹ. Mẹ dành cho con những chỗ ấm nhất, bất chấp khó khăn và đau đớn. Lời thơ mang đến sự đậm nét của tình mẹ và một trích dẫn cảm xúc tốt đẹp từ tình yêu thương và sự nhớ nhung sâu sắc.