Quá trình thực dân Pháp mở rộng chiếm đóng tỉnh Yên Bái vào cuối thế kỷ XIX diễn ra trong bối cảnh chúng mở rộng sự thống trị tại Bắc Kỳ sau Hiệp ước Patenôtre (1884), khi triều đình nhà Nguyễn buộc phải thừa nhận quyền bảo hộ của Pháp trên toàn bộ lãnh thổ. Diễn biến cụ thể tại Yên Bái như sau:

1. Mục tiêu chiến lược:

   • Yên Bái nằm ở vị trí chiến lược quan trọng, cửa ngõ phía Tây Bắc của Bắc Kỳ, với địa hình núi rừng hiểm trở, là vùng cư trú của nhiều dân tộc thiểu số. Việc kiểm soát Yên Bái giúp Pháp mở rộng ảnh hưởng lên các tỉnh Tây Bắc khác, đồng thời khai thác tài nguyên và kiểm soát giao thông trên sông Hồng.

2. Các hoạt động quân sự và hành chính:

   • 1886-1890: Thực dân Pháp tiến hành các cuộc hành quân nhằm trấn áp những lực lượng kháng chiến tại Yên Bái. Chúng sử dụng lực lượng quân đội để chiếm đóng các địa bàn quan trọng, nhất là dọc theo sông Hồng, nhằm thiết lập hệ thống kiểm soát quân sự.
   • 1891: Sau khi củng cố được sự kiểm soát ban đầu, thực dân Pháp bắt đầu thành lập các đồn bốt, bổ nhiệm quan chức hành chính để thực thi chính sách cai trị và thu thuế.

3. Đàn áp kháng chiến:

   • Các cuộc nổi dậy của đồng bào các dân tộc thiểu số ở Yên Bái diễn ra liên tục nhằm chống lại ách đô hộ của thực dân Pháp. Tiêu biểu là các cuộc khởi nghĩa của người Dao và Thái. Pháp đã huy động lực lượng lớn để đàn áp các phong trào này, dùng chính sách chia để trị nhằm làm suy yếu sự đoàn kết của người dân.

4. Khai thác và kiểm soát kinh tế:

   • Pháp tăng cường khai thác tài nguyên, đặc biệt là khai thác khoáng sản và gỗ tại Yên Bái. Chúng thiết lập các tuyến giao thông mới, như đường sắt và đường bộ, để phục vụ việc vận chuyển hàng hóa và binh lực.

Như vậy, quá trình chiếm đóng Yên Bái của thực dân Pháp cuối thế kỷ XIX là một phần trong kế hoạch mở rộng kiểm soát Tây Bắc, kết hợp giữa quân sự, hành chính, và khai thác kinh tế. Tuy nhiên, quá trình này gặp nhiều khó khăn do sự kháng cự mạnh mẽ của nhân dân.

• Sau khi Pháp ký Hiệp ước Hòa ước Giáp Tuất (1874) và Hiệp ước Hòa bình Patenôtre (1884), thực dân Pháp bắt đầu đẩy mạnh quá trình xâm lược và bình định Bắc Kỳ.
• Vùng Yên Bái vào thời điểm này là một địa bàn chiến lược, nằm giữa vùng trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam, là cửa ngõ quan trọng dẫn lên khu vực Tây Bắc

• Từ năm 1886: Thực dân Pháp bắt đầu tấn công vào các vùng trọng yếu thuộc Yên Bái để dập tắt sự kháng cự của các phong trào yêu nước, đặc biệt là sự chống trả của các thủ lĩnh người Thái, Mường và các nhóm dân tộc thiểu số khác.
• 1889-1890: Thực dân Pháp chính thức thiết lập các đồn binh và tổ chức các tuyến giao thông quân sự nhằm kiểm soát chặt chẽ khu vực này.
• 1891: Thực dân Pháp hoàn tất việc thiết lập bộ máy cai trị ở Yên Bái, đưa tỉnh này vào hệ thống quản lý hành chính thuộc địa

• Sau khi chiếm được Yên Bái, thực dân Pháp tập trung khai thác tài nguyên thiên nhiên (như rừng, khoáng sản) và xây dựng các cơ sở hạ tầng giao thông như tuyến đường sắt Yên Bái - Lào Cai nhằm phục vụ mục đích quân sự và khai thác kinh tế.
• Đồng thời, Pháp tăng cường áp bức, bóc lột nhân dân địa phương, thực hiện các chính sách thuế khóa hà khắc, dẫn đến sự bất mãn và bùng nổ các phong trào khởi nghĩa.