Tóm tắt Dạy học tình huống là một hình thức dạy học gây hứng thú và có tính thực tiễn cao. Tuy nhiên, việc xây dựng và sử dụng tình huống trong dạy học Địa lý ở trường phổ thông nói chung và môn Địa lý lớp 9 nói riêng hiện nay vẫn còn gặp không ít khó khăn. Bài viết nhằm hướng tới việc trình bày những vấn đề cơ bản của dạy học tình huống như: Khái niệm tình huống học tập và dạy học theo tình huống; nguyên tắc xây dựng các tình huống học tập; quy trình xây dựng và sử dụng các tình huống dạy học. Cuối cùng để góp phần làm sáng tỏ các vấn đề lý luận về phương pháp dạy học tình huống, tác giả đã xây dựng một số tình huống học tập trong dạy học Địa lý lớp 9 nhằm hình thành cho học sinh năng lực giải quyết các vấn đề thực tiễn. Từ khóa: Dạy học tình huống; Phương pháp dạy học tình huống; Tình huống trong Địa lý lớp 9; Tình huống thực tiễn; Xây dựng tình huống dạy học. 1. Mở đầu Tình huống vốn đã được sử dụng từ lâu trong lịch sử giáo dục thế giới, thậm chí từ thời Cổ đại. Ở phương Đông, phương pháp xử lý tình huống đã được đề cập đến trong nhiều kinh sách, văn học cổ qua các thời đại của Trung Quốc mà tiêu biểu là Đức Khổng Tử (551 - 487 TCN), với nhiều tình huống theo hướng nêu vấn đề đặc sắc, cá thể hóa tiếp nhận, phương pháp xử lý tình huống là những bài học quý báu về răn dạy con người, được xem là tấm gương về phương pháp giáo dục tích cực cho hậu thế. Ở phương Tây, Mỹ là nước sớm nghiên cứu và áp dụng tình huống trong Giáo dục - Đào tạo. Năm 1870, giáo sư Christopher Columbus Langdell đã khởi xướng phương pháp dạy học tình huống cho khoa Luật của Trường Đại học Kinh doanh Havard và đã được chấp nhận một vài năm sau đó. Dạy học tình huống cũng rất được các nhà khoa học Liên Xô (cũ) và Ba Lan quan tâm. Tài liệu lý luận về dạy học của họ đã được dịch và phổ biến ở Việt Nam từ cuối những năm 60 của thế kỷ XX. Ở Việt Nam, dạy học tình huống được các tác giả như Phan Trọng và Trịnh Văn Biều đề cập đến. Các tác giả cho rằng: Việc xây dựng được một tình huống sư phạm là việc không đơn giản, đó là quá trình làm việc liên tục. Vì vậy đòi hỏi giáo viên phải có nhiều kinh nghiệm chuyên môn, vốn 59 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Tập 15, Số 2 (2019): 58 - 66 văn hóa sâu rộng và am hiểu những vấn đề thực tế liên quan tới lĩnh vực môn học. Luôn đổi mới, cập nhật thông tin, kiến thức, kỹ năng mới nhằm xử lý thông tin và xây dựng tình huống. Dạy học bằng tình huống không phải là cách để thầy “nghỉ ngơi” để trò phải làm việc. Như vậy, các tác giả trong và ngoài nước đều khẳng định dạy học bằng tình huống là một trong những phương pháp dạy học tích cực góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện, được xem như khâu đột phá căn bản trong xu hướng đầu tư chiều sâu cho yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay. Song, việc vận dụng phương pháp dạy học huống để xây dựng hệ thống tình huống dạy học cụ thể cho một lớp học, một cấp học còn là một khoảng trống. Bài viết này tác giả mạnh dạn xây dựng một số tình huống học tập trong dạy học Địa lý lớp 9 nhằm hình thành cho học sinh năng lực giải quyết các vấn đề thực tiễn. 2. Phương pháp nghiên cứu 2.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Trong quá trình thực hiện bài viết chúng tôi đã nghiên cứu các tài liệu liên quan đến hướng nghiên cứu, bao gồm tài liệu về tâm lý học, giáo dục học, lý luận dạy học Địa lý, phương pháp dạy học ở trường phổ thông; Chương trình tổng thể môn Địa lý ở trường phổ thông; sách giáo khoa Địa lý lớp 9; Phương pháp dạy học tình huống, dạy học theo hướng phát triển năng lực người học trong môn Địa lý. Ngoài ra tác giả còn nghiên cứu các tài liệu, bài báo liên quan đến lĩnh vực nghiên cứu. 2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn Phương pháp điều tra bằng việc khảo sát thực trạng việc xây dựng và sử dụng phương pháp dạy học tình huống trong dạy học Địa lý ở trường phổ thông nói chung và trong dạy học Địa lý lớp 9 nói riêng nhằm hình thành cho học sinh năng lực giải quyết các vấn đề thực tiễn. Phương pháp trao đổi kinh nghiệm, lấy ý kiến của các chuyên gia, giáo viên về việc xây dựng và sử dụng phương pháp dạy học tình huống trong dạy học Địa lý ở trường phổ thông nói chung và trong dạy học Địa lý lớp 9 nói riêng nhằm hình thành cho học sinh năng lực giải quyết các vấn đề thực tiễn. 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận 3.1. Một số khái niệm 3.1.1. Tình huống Theo quan điểm triết học, tình huống được nghiên cứu như là một tổ hợp các mối quan hệ xã hội cụ thể, mà đến một thời điểm nhất định liên kết con người với môi trường, biến con người thành một chủ thể của một hoạt động có đối tượng nhằm đạt được một mục tiêu nhất định. Trong Từ điển tiếng Việt, tình huống là toàn thể những sự việc xảy ra tại một nơi, trong một thời gian hoặc một thời điểm. Một cách tổng quát có thể sử dụng khái niệm tình huống được xem xét về mặt tâm lý học. 3.1.2. Tình huống dạy học Theo PGS.TS Phan Trọng Ngọ: Tình huống dạy học là tình huống trong đó có sự ủy thác của người giáo viên. Sự ủy thác này chính là quá trình người giáo viên đưa ra những nội dung cần truyền thụ vào trong các sự kiện tình huống và cấu trúc các sự kiện tình huống sao cho phù hợp với logic sư phạm, để khi người học giải quyết nó sẽ đạt được mục tiêu dạy học. Tuy nhiên, một tình huống 60 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Vi Thị Hạnh Thi và ctv thông thường chưa phải là tình huống dạy học. Để một tình huống thông thường trở thành tình huống dạy học khi có sự ủy thác của giáo viên và được giáo viên sử dụng với dụng ý tạo ra môi trường làm việc cho người học. [2] 3.1.3. Phương pháp dạy học tình huống Theo Trịnh Văn Biều “Dạy học tình huống là một phương pháp dạy học được tổ chức theo những tình huống có thực của cuộc sống, trong đó người học được kiến tạo tri thức qua việc giải quyết các vấn đề có tính xã hội của việc học tập” [1] Theo Phan Trọng Ngọ: Bản chất của phương pháp dạy học (PPDH) bằng tình huống là thông qua việc giải quyết những tình huống, người học có được khả năng thích ứng tốt nhất với môi trường xã hội đầy biến động.