Nền kinh tế thế giới hiện nay có nhiều loại mô hình kinh tế thị trường, như kinh tế thị trường tự do, kinh tế thị trường xã hội, kinh tế thị trường hỗn hợp. Mỗi loại mô hình trong số ấy đều có những ưu điểm và nhược điểm riêng. Nghiên cứu, tham khảo kinh nghiệm vận hành và phát triển của các mô hình này trên thế giới, xuất phát từ đòi hỏi và thực tiễn phát triển của đất nước đang đổi mới, Đảng và Nhà nước ta đã đề ra đường lối phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Và để đi đến sự nhận thức tương đối thống nhất về con đường phát triển đất nước bằng và qua kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cần một quá trình nghiên cứu, thảo luận khoa học và đúc kết từ thực tiễn một cách nghiêm túc và sâu sắc.

Khái niệm nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được chính thức sử dụng trong các văn kiện Đại hội IX (tháng 4-2001) của Đảng; theo đó, “Đảng và Nhà nước ta chủ trương thực hiện nhất quán và lâu dài chính sách phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, đó chính là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”(4). Đại hội XII của Đảng (tháng 1-2016) tiếp tục bổ sung, phát triển: “Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường, đồng thời bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước. Đó là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế; có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa”(5). Đây là bước đột phá dũng cảm nhưng hết sức khoa học về tư duy lý luận của Đảng ta.

Từ góc độ lịch sử chúng ta thấy, trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, suốt một thời gian dài, cả về mặt lý luận và thực tiễn, người ta đã đem đối lập một cách tuyệt đối và siêu hình chủ nghĩa xã hội với chủ nghĩa tư bản; coi những gì có trong chủ nghĩa tư bản thì chủ nghĩa xã hội phải xóa đi hết và ngược lại, trong đó có kinh tế thị trường vốn là thành quả phát triển của lịch sử loài người. Cần nhận thức rõ rằng, xã hội cộng sản với tính cách một hình thái kinh tế - xã hội không thể có sẵn mọi thứ trong lòng xã hội tư bản nhưng cũng đã có những tiền đề về nhiều mặt quan trọng cho sự ra đời của một hình thái kinh tế - xã hội mới. Một trong những tiền đề ấy là nền kinh tế thị trường đã rất phát triển nhờ sự phát triển hết sức cao và mạnh mẽ của lực lượng sản xuất. Chính V.I. Lê-nin cũng đã sớm nhận ra sai lầm nóng vội khi đề ra và thực hiện Chính sách cộng sản thời chiến nên đã kịp thời sửa chữa sai lầm ấy bằng cách đề ra Chính sách kinh tế mới (NEP) để nước Nga chấp nhận phát triển nền sản xuất hàng hóa nhiều thành phần và bước đầu đi vào nền kinh tế thị trường. Về điều này, V.I. Lê-nin đã khẳng định mạnh mẽ rằng, “chúng ta không hình dung một thứ chủ nghĩa xã hội nào khác hơn là chủ nghĩa xã hội dựa trên cơ sở tất cả những bài học mà nền văn minh lớn của chủ nghĩa tư bản đã thu được”(6).

Việc dứt khoát từ bỏ chế độ kinh tế tập trung, quan liêu bao cấp để chính thức đi vào nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là sự lựa chọn khách quan, sáng tạo, độc lập và phù hợp với xu thế vận động chung của nền kinh tế thế giới hiện đại. Chúng ta thực hiện nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm xây dựng một đất nước tất cả đều vì con người và do con người. Một nền kinh tế như vậy, một mặt, tôn trọng và tuân theo các quy luật khách quan của kinh tế thị trường; nghĩa là sản xuất và kinh doanh phải thu được lợi nhuận, phải chấp nhận cạnh tranh theo pháp luật để thúc đẩy sản xuất, kinh doanh phát triển; mặt khác, quan trọng hơn là nền kinh tế ấy phải tạo được một lực lượng sản xuất ngày càng phát triển, trong đó con người vừa phải là động lực, vừa phải là mục tiêu của sự phát triển. Đồng thời, nền kinh tế thị trường mà chúng ta chủ trương xây dựng phải được hướng dẫn bởi các nguyên tắc thuộc bản chất của chủ nghĩa xã hội về quyền sở hữu, về cách thức tổ chức sản xuất và về phương thức phân phối thành quả lao động.

Đảng và Nhà nước ta chủ trương và nhất quán vận hành nền kinh tế thị trường chủ yếu bằng cơ chế thị trường và thông qua cơ chế thị trường nhưng coi trọng sự quản lý và sự điều tiết của Nhà nước, thực hiện phân phối công bằng, nhưng không cào bằng thành quả thu được cho mọi thành viên để không ai, kể cả những người yếu thế, bị bỏ lại phía sau. Đó chính là định hướng cực kỳ quan trọng cho toàn bộ quá trình phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, sự kết hợp các mặt này hoàn toàn không phải là sự lắp ghép một cách tùy tiện, chủ quan, duy ý chí như một số người ngộ nhận hoặc cố tình quy kết. Đây là sự lựa chọn dựa trên cơ sở đúc kết những kinh nghiệm quý báu đã được thực tiễn lịch sử xác nhận; nắm bắt xu thế khách quan của thời đại, nhằm tiếp thu những gì đã được coi là tốt nhất của kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa; tiếp thu một cách chọn lọc thành tựu của văn minh nhân loại; phát huy vai trò tích cực và các động lực của kinh tế thị trường trong việc thúc đẩy phát triển sức sản xuất, xã hội hóa lao động, áp dụng nhanh nhất các tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ mới, đồng thời cũng để từng bước hạn chế và dần dần khắc phục những khiếm khuyết, những bất công mà nền kinh tế ấy đã không thể làm được từ khi nó ra đời cho đến nay.

Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tuân theo các quy luật thị trường, tận dụng tối đa hiệu quả các nguồn lực tự nhiên và xã hội vì mục tiêu phát triển bền vững nhằm phục vụ tất cả mọi người chứ không phải chỉ vì và chỉ cho một số người (Trong ảnh: Công nhân kiểm tra chất lượng sản phẩm lụa tơ tằm xuất khẩu) _Ảnh: Tư liệu

Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mặc dù phải tuân theo các quy luật thị trường, phải tận dụng được tối đa hiệu quả các nguồn lực tự nhiên và xã hội vì mục tiêu phát triển bền vững nhằm phục vụ tất cả mọi người chứ không phải chỉ vì và chỉ cho một số người. Nền kinh tế đó phải lấy con người làm động lực, đồng thời quan trọng hơn là phải lấy con người làm mục tiêu. Con người ở đây không chỉ có con người giai cấp mà còn là con người nhân loại, với chữ CON NGƯỜI viết hoa như C. Mác nói. Định hướng ấy xuất phát từ bản chất của lý tưởng xã hội chủ nghĩa, một lý tưởng đầy tính nhân văn và kỳ vọng đem lại sự công bằng cho tất cả mọi người. Con đường để đạt tới mục tiêu đó là phải sử dụng được những ưu điểm vốn có của kinh tế thị trường, phải nâng cao được hiệu lực, hiệu quả và sức mạnh điều tiết của Nhà nước xã hội chủ nghĩa, bồi dưỡng và tận dụng được sức mạnh nguồn lực con người như một trong những động lực cơ bản, đồng thời phát huy được tất cả các nguồn lực xã hội khác.

Nền kinh tế thị trường nói chung và nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của nước ta nói riêng, có khả năng kích thích tính độc lập, sự năng động, tính hiệu quả, sự tự do sáng tạo, năng lực phát minh, sáng chế và sự áp dụng nhanh chóng các công nghệ mới nhất của con người vào tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Sở dĩ kinh tế thị trường có thể làm được như vậy là vì trong nền kinh tế này sự cạnh tranh để tồn tại và phát triển phụ thuộc rất nhiều vào những khả năng ấy. Tất cả những khả năng ấy sẽ không phát huy tác dụng nếu thiếu sự tự do được luật pháp bảo vệ và xã hội khuyến khích.

Trong điều kiện thế giới toàn cầu hóa hiện nay, để phát triển nhanh và lành mạnh thì kinh tế của một nước không chỉ cần có thị trường nội địa mà còn cần cả thị trường quốc tế rộng lớn. Do vậy, bên cạnh việc tạo dựng niềm tin của người tiêu dùng trong nước, phải tranh thủ được niềm tin của người tiêu dùng ở ngoài biên giới quốc gia. Điều này đòi hỏi người sản xuất, kinh doanh phải là người có văn hóa và đạo đức kinh doanh bên cạnh những năng lực và nhiều phẩm chất quan trọng khác. Ngày nay, nếu một cơ sở, một doanh nghiệp hay một tập đoàn kinh tế mà kinh doanh kiểu chụp giật, ăn cắp mẫu mã, ăn cắp bản quyền hay làm hàng giả mà không tự mình thường xuyên đổi mới, không thường xuyên có những cải tiến, sáng tạo, sáng chế và áp dụng chúng nhanh nhất để vượt lên thì sẽ nắm chắc phần thất bại trên thương trường.

Trong điều kiện thế giới toàn cầu hóa hiện nay, để nền kinh tế của một đất nước phát triển không chỉ cần thị trường nội địa mà còn cần cả thị trường quốc tế rộng lớn (Trong ảnh: Siêu tàu chở container Margrethe Maersk bốc xếp hàng hóa tại cảng Cái Mép (tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu)) _Ảnh: TTXVN

Trong nền kinh tế thị trường nói chung và nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nói riêng, khát vọng làm giàu của mỗi người là rất chính đáng nhưng muốn làm giàu bền vững thì không được trái đạo lý, không được trái pháp luật. Mỗi người làm giàu đều phải có trách nhiệm với bản thân mình, với cộng đồng xã hội và với đất nước. Đó là đòi hỏi không chỉ về phương diện đạo đức, không chỉ là trách nhiệm đạo đức mà còn là trách nhiệm xã hội, là làm giàu có văn hóa. Điều này càng đặc biệt quan trọng khi chúng ta hội nhập sâu rộng với nền kinh tế thế giới. Do vậy, vai trò động lực của con người có văn hóa trong nền kinh tế chính là chìa khóa mở ra cơ hội giành thắng lợi trong cạnh tranh công bằng, lành mạnh, qua đó thúc đẩy sản xuất phát triển.

Lịch sử cho thấy, mặt mạnh của kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa nằm ở khả năng khai thác tốt và hiệu quả khá cao các nguồn lực, nhất là nguồn lực con người, đặc biệt là nguồn nhân lực trí tuệ cao. Bởi vậy, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa muốn vượt lên, muốn chiến thắng trong cuộc cạnh tranh khốc liệt trên mặt trận kinh tế thế giới toàn cầu hóa hiện nay thì càng cần phải đào tạo, bồi dưỡng, sử dụng hợp lý; phải biết quý trọng và trọng dụng thật sự hiệu quả nguồn lực lao động trí tuệ cao. Nếu chúng ta không có được những con người trí tuệ cao, thậm chí rất cao này, nếu không có đội ngũ đông đảo người lao động đủ sức tiếp thu các công nghệ cao trong kỷ nguyên chuyển đổi công nghệ số và trí tuệ nhân tạo thì sẽ rất khó vượt lên để đạt đến trình độ của một nước phát triển. Nền kinh tế phát triển cao cũng là điều kiện cần để giải quyết nhiều vấn đề xã hội nan giải, như sự bất bình đẳng, đặc biệt là giảm bớt khoảng cách giàu nghèo đang ngày một doãng rộng ra và ngăn chặn tình trạng phân cực giàu nghèo quá mức có thể là nguy cơ đe dọa sự ổn định xã hội.

Trong vài thập niên gần đây, một số nước tư bản có nền kinh tế thị trường phát triển đã thực hiện những giải pháp nhằm giảm bớt sự bất bình đẳng trong xã hội, nhờ đó đời sống của một bộ phận người lao động được cải thiện. Tuy nhiên, do bản chất bằng mọi cách tìm kiếm lợi nhuận tối đa, do những mâu thuẫn vốn có trong xã hội tư bản không thể điều hòa được (chứ chưa nói là giải quyết triệt để) cho nên nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa không thể loại bỏ được sự bất công, sự bất bình đẳng xã hội và sự phân cực giàu nghèo đang ngày càng sâu sắc hơn. Vì vậy, để khắc phục những mâu thuẫn, đồng thời, hạn chế những tác động tiêu cực của cơ chế thị trường tư bản chủ nghĩa thì nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cần thiết phải có sự can thiệp hiệu quả của nhà nước để định hướng phát triển đúng hướng vì con người, vì sự phồn vinh của đất nước và của cả dân tộc. Về điều này, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng một lần nữa khẳng định: “Nhà nước đóng vai trò định hướng, xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế, tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng, minh bạch và lành mạnh; sử dụng các công cụ, chính sách và các nguồn lực của Nhà nước để định hướng và điều tiết nền kinh tế, thúc đẩy sản xuất kinh doanh và bảo vệ môi trường; thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội trong từng bước, từng chính sách phát triển. Phát huy vai trò làm chủ của nhân dân trong phát triển kinh tế - xã hội”(7). Coi trọng con người, phát huy vai trò làm chủ của nhân dân cũng là một trong những nét nổi bật của đường lối phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta, đây là điều mà nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa không có.

Trong thập niên vừa qua, ở nhiều nước tư bản đã nổ ra các cuộc đình công, bãi công, biểu tình với các quy mô khác nhau đòi hỏi sự công bằng về quyền lợi, về phúc lợi xã hội, phản đối sự bóc lột quá mức và sự bất công. Có những cuộc đình công đã thu hút không chỉ những người nghèo, những người yếu thế trong xã hội mà còn thu hút được rất nhiều người thuộc tầng lớp trung lưu, những người khá giả tham gia, làm tê liệt nhiều lĩnh vực sản xuất, như khai thác khoáng sản, chế tạo ô-tô hoặc các lĩnh vực giao thông trọng yếu, như vận tải hàng không, tàu điện ngầm, xe lửa,...

Khác với các nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, từ khi mới bắt đầu chấp nhận nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần hoạt động theo cơ chế thị trường đến khi khẳng định nhất quán xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Đảng và Nhà nước ta kiên định chủ trương phát triển kinh tế phải đi liền với việc giải quyết tốt các vấn đề xã hội. Đây là một tiêu chí hết sức quan trọng làm nổi bật hơn nữa định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường của chúng ta. Muốn vậy, trước hết phải nâng cao được trình độ của lực lượng sản xuất, trong đó đặc biệt là trình độ nguồn nhân lực phục vụ cho sự phát triển kinh tế và luôn gắn với mục tiêu vì sự phát triển toàn diện của con người. Bởi chính “trình độ phát triển kinh tế là điều kiện vật chất để thực hiện chính sách xã hội, nhưng mục tiêu xã hội lại là mục đích của các hoạt động kinh tế”(8).

Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa do con người đóng vai trò động lực không chỉ vì mục tiêu kinh tế mà quan trọng hơn còn vì các mục tiêu xã hội, vì sự phát triển toàn diện các mặt của con người, vì cuộc sống hạnh phúc của con người (Trong ảnh: Ủy viên Bộ Chính trị, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc với các tầng lớp nhân dân) _Ảnh: TTXVN

Nói cách khác, trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa do con người đóng vai trò động lực không chỉ vì mục tiêu kinh tế mà quan trọng hơn còn vì các mục tiêu xã hội, vì sự phát triển toàn diện các mặt của con người, vì cuộc sống hạnh phúc của con người. Trước đây, C. Mác đã từng nói rằng, trong nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa mỗi người đều coi người khác là phương tiện để lợi dụng. Ngày nay, trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chúng ta đặt con người lên hàng đầu, coi con người là động lực nhưng cũng là mục tiêu của sự phát triển. Bởi vậy, Đảng và Nhà nước ta chủ trương không đợi đến khi kinh tế phát triển cao rồi mới thực hiện các mục tiêu xã hội. Từ rất sớm, Đảng và Nhà nước đã chủ trương “tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và trong suốt quá trình phát triển”(9). Chủ trương này xuyên suốt các kỳ đại hội của Đảng và ngày càng được cụ thể hóa trên tất cả các mặt của đời sống xã hội nhằm phục vụ cho sự phát triển con người một cách tốt nhất. Đây là sự lựa chọn đúng đắn, khoa học, táo bạo, sáng tạo và đầy tính nhân văn. Sự lựa chọn tất yếu ấy dựa trên cơ sở đúc rút kinh nghiệm, kế thừa có chọn lọc những điểm mạnh trong thực tiễn phát triển của nền kinh tế thị trường đã có trong lịch sử, đồng thời cũng là xuất phát từ bản chất nhân văn của chủ nghĩa xã hội để khẳng định đường lối xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa lấy con người làm động lực và mục tiêu phát triển, nghĩa là tất cả là do con người và vì con người./.