Từ xưa tới nay, nền văn học Việt Nam vốn dĩ rất phong phú đa dạng, từ phong cách thể hiện cho tới thể loại. Xuất hiện sơm và có được sự ảnh hưởng mạnh mẽ từ xa xưa, ca dao đã trở thành một món ăn tinh thần không thể thiếu của con người Việt Nam. Đó có thể là lời răn dạy, là lời gửi gắm là tình yêu, là sự nhớ nhung chưa có cơ hội để ngõ. Thông qua những câu ca dao, người ta dễ dàng tìm thấy một sự đồng cảm, sâu lắng và tinh tế. Khăn thương nhớ ai” là một trong những bài ca dao có nôi dung về tình yêu đôi lứa được gợi mở bằng những hình ảnh mang tính biểu tượng cao.

Người xưa vốn có cách thể hiện tình cảm rất riêng, họ thường mượn những vật dụng gần gũi với bản thân mình để gợi thương gợi nhớ, tình yêu cũng mạnh liệt và nồng nàn. Bằng những từ ngữ thắm đượm tình cảm , chất chứa bao nỗi niềm. Đặc biệt khi tình yêu tới một cách dồn dập, nhịp đập con tim lại càng thêm mạnh mẽ. Từ những lời ca câu hát cho tới những câu thơ, câu ca doa không biết từ khi nào đi vào lòng người. Người ta thể hiện tình yêu bằng cách đối đáp nhau:

“ Hôm qua tát nước bên đình

Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen

Em được thì cho em xin

Hay là em để làm tin trong nhà…”

Những lời thơ ngọt ngào nhưng lại hết sức giản dị , đi vào lòng người một cách tự nhiên nhất. “ khăn thương nhớ ai” cũng là một bài ca dao như vậy. Với thể thơ 4 chữ, kết thúc bài thơ với 2 câu lục bát thật mượt mà, đây là cách mà người trong bài thơ- một người con gái chọn lựa để thể hiện niềm thương nỗi nhỡ của mình với người thương.

“Khăn thương nhớ ai
Khăn rơi xuống đất
Khăn thương nhớ ai
Khăn vắt lên vai
Khăn thương nhớ ai
Khăn chùi nước mắt
Đèn thương nhớ ai
Mà đèn không tắt
Mắt thương nhớ ai
Mắt ngủ không yên
Đêm qua em những lo phiền
Lo vì một nỗi không yên một bề.

Hình ảnh chiếc khăn được sử dụng trong bài thơ được nhắc đi nhắc lại 6 lần, hình ảnh đèn nhắc tới 2 lần và đôi mắt được nhắc tới hia lần. Khăn trong các bài thơ tình yêu là vật trao duyên, là thứ mà chàng thường tặng nàng, hay cũng là vật dụng quen thuộc đối với các cô gái. Đèn cũng vậy, cũng là một hình ảnh đẹp, luôn luôn chiếu sáng như tia sáng của tình yêu vậy. Còn đôi mắt, cửa sổ tâm hồn, cửa sổ ấy luôn tạo ra muôn vàn thứ tươi đẹp, và cũng chính bằng cửa sổ đó, soi sáng tâm hồn của mỗi người.

Bằng việc sử dụng nghệ thuật nhân hóa cái khăn cái đèn đã trở nên có hồn, nó giống như là một sinh linh là linh hồn của cô gái trong bài ca dao. Còn đôi mắt ở đây lại hoán dụ để diễn tả tâm trạng khắc khoải của nhân vật trong bài ca dao.

Cũng với việc sử dụng lặp từ , tác giả dân gian muốn nhấn mạnh rằng niềm thương nỗi nhớ đó, cứ khắc khoải xảy ra thường trực hằng ngày cứ đợi mong nhớ thương người yêu, cô gái đó đang sống trong tình yêu. Nỗi nhớ da diết, đứng ngồi không yên, làm gì cũng hiện hữu nỗi nhớ không yên. Giống như trong câu:

“ Nhớ ai bổi hổi bồi hồi

Như đứng đống lửa như ngồi đống than”

Quả thực trong tình yêu, nỗi nhớ ngày một tăng một rõ nét, nhìn vào một cái gì đều hiện hữu nỗi nhớ mong: “ khăn rơi xuống đất, khăn vắt lên vai, khăn chùi nước mắt…” nỗi nhớ đó lại còn được gửi gắm sang ngọn đèn “ đèn thương nhớ ai ,mà đèn không tắt” và rồi là mắt thương nhớ ai ? mắt ngủ không yên” . Tất cả như làm cho nỗi nhớ nhung càng thêm sâu sắc rạo rực.

Đến cuối bài thơ, hia câu thơ lục bát như đỉnh điểm của nỗi nhớ. Không mượn những vật dụng , không nhờ những hình ảnh khác nói hộ lòng mình nữa, cô gái thốt lên, vang vọng trong tâm hồn cô : 

“ đêm qua em những lo phiền

Lo vì một nỗi không yên một bề”

Tình cảm tâm trạng của cô gái trong bài xuất hiện trong cội nguồn thương nhớ, nên điều mà cô lo cũng dễ hiểu, cô lo chàng trai có yêu thương mình không, có như mình bây giờ không, có nhớ thương da diết không… 

Chỉ với những dòng thơ ngắn ngủi mà bao nhiều cảm xúc được dồn nén vào đấy. Cảm xúc của nhân vật trữ tình, không sử dụng những động từ mạnh để biểu đạt nhưng với những hình ảnh, với mức độ lặp lại, và với tình cảm chất chứa trong đó,đã gửi gắm bao điều đẹp đẽ cũng như tâm lý chung trong tình yêu. 

Trong bộn bề cuộc sống, trong tình yêu lứa đôi, những câu ca dao cất lên như xóa tan mệt mỏi mà cũng xua ta đi sự “ bổi hổi bồi hồi” không biết tìm ai mà nói hộ , giãi bày. Qua bài ca dao, ta cũng thấy được, xúc cảm tình yêu thật mãnh liệt và bùng cháy, chính tình yêu đã khiến cho con người ta, dù là một cô gái cũng dám nói lên suy nghĩ tình cảm của chính mình, dành cho người mình thương.

Kho tàng ca dao Việt Nam vô cùng phong phú, giàu giá trị tư tưởng, nghệ thuật, là “thơ của vạn nhà”, là tấm gương soi cho tâm hồn và đời sống dân tộc, là niềm tự hào khôn xiết về cái cách mà những con người lao động Việt Nam trực tiếp bày tỏ lòng mình mà không cần nhớ đến bất kì một khuôn khổ thơ chính quy nào. Họ gửi gắm vào đó là yêu thương, vui sướng, khổ đau; là hoài bão, ước mơ, niềm hi vọng, niềm mong mỏi… Không nằm ngoài chuỗi sáng tác mang đề tài thương nhớ làm nên bản sắc văn hóa dân gian, bài ca dao được nhà phê bình Hoài Thanh đánh giá là “hay nhất Việt Nam”, “Khăn thương nhớ ai” cũng trĩu nặng nỗi nhớ của người con gái đang yêu, sâu lắng và hay lạ lùng…

Khăn thương nhớ ai

Khăn rơi xuống đất

Khăn thương nhớ ai

Khăn vắt lên vai

Khăn thương nhớ ai

Khăn chịu nước mắt

Đèn thương nhớ ai

Mà đèn chẳng tắt

Mắt thương nhớ ai

Mắt ngủ không yên

Đêm qua em những lo phiền

Lo vì một nỗi không yêu một bề”

Thương nhớ vốn là thứ tình cảm khó hình dung, nhất là thương nhớ trong tình yêu. Vậy mà ở bài này, nó lại được diễn tả một cách cụ thể, tinh tế và gợi cảm nhờ cách nói hình ảnh tượng trưng mang tính nghệ thuật cao. Nỗi niềm thương nhớ của cô gái đối với người yêu đã gửi gắm vào các sự vật như cái khăn, cái đèn, đôi mắt, đặc biệt là hình ảnh cái khăn. Đó là nỗi nhớ thương đến tan chảy cõi lòng nhưng không tự bộc lộ một cách buông tuồng dễ dãi. Đó là tâm trạng nỗi lòng không biết ngỏ cùng ai, cứ hiện dần lên và sáng mãi ra từ trong cõi nhớ riêng của mình cô gái, hẳn là nhớ thương phải bồn chồn lắm, nên cô mới hỏi dồn dập như vậy: hỏi khăn, hỏi đèn, hỏi cả đôi mắt mình nữa?

Cái khăn được hỏi đầu tiên và hỏi nhiều nhất, trong sáu câu thơ tức là nửa bài thơ. Giống như cái áo, cái khăn đội đầu hoặc cái khăn tay thường là vật trao duyên, kỉ vật gợi nhớ tình yêu giữa hai người. Chiếc khăn ấy phải chăng đã ấp ủ bao hơi ấm bàn tay, ở cạnh cô gái suốt, đã thấm đượm nhiều vô chừng những lời ân ái mặn nồng. Giờ người đã xa, hơi ấm nồng đượm vương vấn nơi đâu chỉ là nỗi buồn chờ đợi quá khứ, cái không gian cô quạnh cứ miên man trải rộng mênh mông trên nhiều chiều, nỗi nhớ cứ thế mà quẩn quanh trong trăm mối tơ vò khiến vật chứng nhân vô tri vô giác cũng động lòng.

Ba hình ảnh đặc trưng cộng hưởng thêm ba câu thơ láy cô gái tự nhân hóa chiếc khăn rồi hỏi “Khăn thương nhớ ai?”, cùng lối vắt dòng tổng cộng sáu lần từ “khăn” thành một điệp khúc tạo càng giác nỗi nhớ cuộn trào, mỗi lần hỏi như càng xoáy sâu hơn nỗi nhớ. Đằng sau nghệ thuật đảo thanh đầu uyển chuyển, cách sử dụng hình ảnh vận động trái chiều, hình ảnh cô gái hiện lên nhớ người thương đến mức không tự chủ được, dáng đứng bước đi, không thể ngồi yên ổn được, luôn ngóng trông,chờ đợi.

Nỗi nhớ sâu trong tâm hồn réo thúc bùng sôi nhưng lại bộc lộ ý nhị, ngọt ngào, mang màu sắc nữ tính, nhẹ nhàng. Cái khăn đã giãi bày hộ cô gái cái nghẹn ngào đọng mãi trong lòng không nói ra. Cái thứ cảm giác không gọi được tên nặng trĩu trong lòng là thế, vậy mà cứ nhẹ tênh lan tỏa rộng khắp, thấm đượm vào không gian, và cả trái tim người đọc.

Không chỉ thế, nỗi nhớ ở đây còn được đong đếm theo bước chân thời gian. Ban đêm là lúc con người có thể yên tĩnh suy ngẫm về người, về đời rất thật. Đối với cô gái, đó là lúc niềm khắc khoải lại làm trái tim cô nhói đau. Niềm đau ấu được diễn tả theo một cách rất riêng, gắn với ngọn đèn thao thức

Đèn thương nhớ ai

Mà đèn không tắt

Nỗi lòng trải hết không gian rồi lan tỏa sang cả bước đi thời gian. Trong sự ưu phiền vò võ của đêm khuya khắc vợi canh tàn, trong bóng đêm mờ mịt đến hoảng hốt, đốm lửa ấm dù nhỏ nhoi trên đầu ngọn bấc kia chứng tỏ người thắp đèn vẫn chưa thể nào ngủ yên. Chừng nào ngọn lửa tình yêu vẫn cháy sáng trong tim thì ngọn đèn kia sẽ thắp suốt đêm dài. Đèn không tắt hay chính con người đang thao thức thâu đêm trong nỗi nhớ thương đằng đẵng. Nếu trên kia cái khăn biết giãi bày thì ở đây cái đèn biết thổ lộ tâm tình. Nó đã cho ta nhiều điều mới mẻ không có trong thơ ca.Vẫn là câu hỏi không lời đáp, vẫn là hình ảnh nhân hóa, ngọn đèn đã để ta suy nghĩ và rung cảm nhiều hơn.

Đến dòng thơ thứ chín, không thể kìm được lòng, người con gái yêu đuối chực vỡ òa, tự hỏi mình

Mắt thương nhớ ai

Mắt ngủ không yên

Dù kín đáo, gợi cảm bao nhiêu đi chăng nữa thì ngọn đèn và chiếc khăn cũng chỉ là nơi gửi gắm tâm sự. Đến đây, cô gái đã tự hỏi chính bản thân mình. Nỗi nhớ thương nặng trĩu tâm can khiến cô nhắm mắt là mường tượng ra hình ảnh người ấy, ngủ làm sao yên cho được! Ở trên là khăn là đèn, thì ở đây là mắt. Tất cả đều trong trạng thái không để tâm vào việc mình làm mà tập trung vào nỗi nhớ thương người yêu. Hình tượng thơ không chỉ độc đáo mà cũng thật hợp lí, nhất quán.

Sáu câu thơ được cấu trúc theo lối vắt dòng láy đi láy lại từ khăn thương nhớ một điệp khúc, làm cho nỗi nhớ thương của cô gái đến với người đọc cũng thật da diết, dồn dập. Người đọc tìm được đâu đó trong chính nỗi nhớ cứ nhắm mắt vào là gợi nhớ ấy, hành động vô thức của cô là hình bóng của mình. Mười bốn câu thơ chữ với sự tài tình trong cách gieo vần, trong đó thanh bằng và thanh trắc xoắn xuýt lấy nhau gợi âm điệu luyến láy, bâng khuâng mãi. Và nếu cứ đi theo cung cách cấu tứ như thế thì có lẽ bài ca dao sẽ trải sầu cùng vô tận.

Lần theo mạch cảm xúc xuyên suốt, qua tới mấy lần hỏi, điểm cao trào bất ngờ xuất hiện và đổi thành thể lục bát dân gian:

Đêm qua em những lo phiền

Lo vì một nỗi không yên một bề

Từ nhịp thơ bốn chữ dồn dập chuyển sang thể lục bát xao xuyến nhẹ nhàng bởi cô vẫn một mực thương nhớ người yêu nhưng lo lắng cho số phận ngang trái của mình. Xã hội xưa với những lễ giáo không cho phép người con gái mãi đơn thân một mình. Từ “lo” lặp lại hai lần chứng tỏ nỗi lo sợ càng tăng lên và sâu thẳm mỗi khi nghĩ đến mối tình này. Cô nhói tim sợ rằng người mình chờ đợi bấy lâu kia sẽ thay lòng đổi dạ. Cô sợ hãi khi biết đâu xã hội với lễ giáo hà khắc kia sẽ lạnh lùng khép cô vào một mối duyên nào đó chăng… Hạnh phúc quá mong manh và quyền tự do yêu đương gần như không thể. Khi tình yêu thân thiết, càng sâu nặng thì nỗi lo lắng tình yêu đó tuột khỏi tầm tay, tan vỡ sẽ càng lớn.

Để diễn tả nỗi lòng cũng như tính nhân đạo cao cả, bài ca dao đã mang những bút pháp nghệ thuật quen thuộc như điệp ngữ điệp từ gây cảm giác quyến luyến, hình ảnh nghệ thuật nhân hóa mang tính tượng trưng cao. Quan trọng hơn cả, toàn bài ca dao đã thể hiện được vẻ đẹp kín đáo, tinh tế của người con gái Việt.

Vì thế, trong làng thơ ca dao Việt Nam, “Khăn thương nhớ ai luôn có một vị trí quan trọng nhất định thể hiện cho nỗi nhớ riêng của người con gái ấy và cho tình cảm chung của toàn thể bạn đọc. Vượt qua những khắt khe của thời gian, bài thơ sẽ tỏa sáng và mang thông điệp, ý nghĩa riêng đối với từng bạn đọc.