Nguyễn Minh Châu là một trong những cây bút xuất sắc của nền văn học Việt Nam hiện đại. Nhắc tới Nguyễn Minh Châu là nhắc tới thể loại truyện ngắn, nhắc tới những vấn đề thế sự đời sống thời hậu chiến. Cũng từ chính những đề tài này, nhà văn đã nhào nặn và tạo nên những “đứa con tinh thần” mang trong mình những bài học và thông điệp đầy ý nghĩa. “Chiếc thuyền ngoài xa” là một trong những truyện ngắn mang đậm tính tự sự - triết lý của Nguyễn Minh Châu. Với ngôn từ dung dị đời thường, Nguyễn Minh Châu đã xây dựng thành công tình huống truyện độc đáo – tình huống truyện mang ý nghĩa khám phá, phát hiện đời sống thông qua chuyến đi thực tế của một nghệ sĩ nhiếp ảnh và những chiêm nghiệm sâu sắc của anh ta về nghệ thuật và cuộc đời.

    Đối với truyện ngắn thì việc xây dựng một tình huống truyện độc đáo và hấp dẫn giữ một vai trò vô cùng quan trọng, tình huống truyện là hoàn cảnh riêng được tạo nên bởi một sự kiện đặc biệt, tại tình huống đó cuộc sống, nhân vật được hiện hình đậm đặc nhất và ý đồ của tác giả cũng được bộc lộ rõ nét nhất. Tình huống truyện được chia thành nhiều loại, trong đó Chiếc thuyền ngoài xa được xếp vào kiểu tình huống truyện nhận thức.

    Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” xoay quanh chuyến đi thực tế của nhân vật Phùng tới vùng biển miền Trung, trong chuyến đi ấy nhân vật đã được tác giả đặt vào tình huống với những phát hiện, nhận thức mới mẻ.

    Ở phát hiện thứ nhất, chính là vẻ đẹp được coi như tuyệt bích của thiên nhiên vùng biển vào buổi sáng, một vẻ đẹp được cho là “Một cảnh đắt trời cho” Dường như tất cả khung cảnh ấy khiến cho người nghệ sĩ bàng hoàng, chìm đắm và ngây ngất, tất cả như phối hợp với nhau tạo nên một sự hoàn hảo chưa từng thấy trong đời cầm máy của anh. “Trước mắt tôi là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào” Phải chăng kia không còn là thế giới trần ai mà chính là thế giới của tiên cảnh, vẻ đẹp của tiên cảnh? Cả sự vật và màu sắc đều như hài hòa với nhau, cộng hưởng và ánh lên vẻ đẹp rạng ngời đầy huyền ảo và bí ẩn, mơ hồ. Vẻ đẹp ấy khiến người nghệ sĩ phải thốt lên “đứng trước nó tôi trở nên bối rối, trong trái tim như có cái gì co thắt vào” vẻ đẹp như tác động tới sâu thẳm bên trong tâm hồn của con người, khiến họ tưởng rằng mình vừa tìm thấy một cái gì đó của sự toàn thiện và toàn mỹ. Và đối với một người nghệ sĩ như Phùng, đứng trước cảnh đẹp đó, Phùng vô cùng xúc động và hạnh phúc. Anh đã liên tục bấm máy ghi lại khoảnh khắc đắt giá mà chắc chắn anh không thể bắt gặp lần thứ hai.