Với những người đam mê leo núi và muốn khám phá, chinh phục thử thách thì chắc hẳn không thể biết đến núi Bà Đen. Núi Bà Đen có độ cao 986m so với mực nước biển và chính là ngọn núi cao nhất Nam Bộ. Ngọn núi có mây phủ quanh năm nên còn có tên chữ là Vân Sơn.

Núi Bà Đen còn có rất nhiều tên gọi khác. Như là núi Một, núi Điện Bà. Huyền thoại xưa kể rằng khi xưa có cô Lý Thị Thiên Hương ở Trảng Bàng sở hữu nét đẹp lộng lẫy. Tuy nhiên vì đường tình duyên của mình trắc trở nên cô đau lòng và bỏ lên núi. Thế nhưng lại bị bọn cướp giết chết, xác thì khô đen.

Có một tương truyền khác vào khoảng nửa cuối thế kỷ 18, Trịnh Nguyễn phân tranh khiến cho dân chúng lầm than. Lý Thị Thiên Hương là người yêu của thanh niên Lê Sĩ Triệt, một thanh niên chí lớn vì nước quên thân. Khi chàng lên đường phò Nguyễn Huệ để giữ nước đã chia tay cô.

Cô là một người con gái xinh đẹp nhưng có đức hạnh cao, vẫn luôn một lòng chung thủy với Lê Sĩ Triệt. Thân là một người con gái xinh đẹp mà phải sống trong vòng vây của cường hào ác bá, đến một hôm cô bị cưỡng bức.

Vì để giữ tiết hạnh cô đã không tiếc thân mình gieo mình xuống núi quyên sinh. Ít lâu sau đấy sư trụ trì được cô về báo mộng cho biết nơi mà thân thể cô đang chịu gió sương. Người trụ trì khi ấy tìm thấy thân thể khô đen của cô nên liền đem về mai táng và thờ phụng.

Từ đó người ta gọi cô là Bà Đen, người đời thờ phụng và cầu nguyện cô phù hộ độ trì. Thấy vậy nhà chùa đã lập đền thờ. Hội xuân núi Bà là việc hành hương về chùa vào mùa xuân, hay còn gọi là lễ Thượng ngươn đã là một tập tục quen thuộc của địa phương này.

Nhắc đến Tây Ninh ai cũng sẽ nghĩ đến núi Bà Đen, một quần thể di tích lịch sử-văn hóa và danh thắng, một biểu tượng về đất và người của Tây Ninh.

Núi Tây Ninh bao gồm có 3 ngọn núi là núi Phụng, núi Heo, núi Bà Đen tạo thành. Trải rộng tới diện tích 24km2. 300 năm trước đây nơi đây chỉ là vùng rừng già hiểm trở và hoang vu.

Sau đấy bắt đầu xuất hiện những bước chân của người Việt tới sinh cơ lập nghiệp và khai mở đất đai.

Đồng thời những tăng ni, phật tử cũng đến đây và lập những am, miếu xây dựng chùa chiền để thờ phụng.

Trong số đó thì núi Bà Đen có một hệ thống am, điện, chùa và hang động thu hút khách tứ phương đến viếng lễ mỗi năm đều đặn.

Sách Đại Nam nhất thống chí có ghi về núi Bà Đen rằng: “Linh Sơn cách Tân Ninh 20 dặm về phía tây bắc, hình núi cao chót vót là trấn sơn của tỉnh, phía tây giáp địa giới Cao Miên, lưng núi có chùa đá ít người đi đến”.

Lịch sử của núi Bà Đen được tô đậm với những truyền thuyết huyền bí, Linh Sơn thánh mẫu, hệ thống am, chùa cùng với những sự kiện về cuộc kháng chiến chống ngoại xâm.

Không những vậy không hổ danh là núi cao nhất Nam Bộ, cảnh quan hùng vĩ nơi đây đã tạo thành một khu di tích lịch sử-văn hóa nổi tiếng cả nước. Cho đến ngày nay núi Bà Đen vẫn thu hút nhiều du khách từ khắp nơi trong nước đến chiêm bái và leo núi trải nghiệm.

Năm 1983 con đường dài 11km từ thị xã Tây Ninh đến núi đã được trải nhựa và trang bị hệ thống điện lưới quốc gia đã nối mạng đến núi.

Tại khu di tích các cơ sở hạ tầng cũng được xây dựng hoàn chỉnh lại. Chùa Hang, con đường từ chân núi đến chùa Bà được nâng cấp và mở rộng. Không những vậy còn có thêm hệ thống nhà trạm dừng chân cho khách đến hành hương.

Đầu năm 1998 hệ thống cáo treo từ chân núi lên chùa Bà cũng được xây dựng và đưa vào sử dụng. Để đáp ứng lượng du khách đông đảo nên có nhiều dịch vụ khác đã được xây dựng và đáp ứng để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho du khách.

Trước thời kỳ chiến tranh tàn phá thì núi Bà Đen có thảm động, thực vật rất phong phú như những lại gỗ quý hiếm, những loại động vậy như ốc, dơi, thằn lằn, cheo, mễnh,… và các lại rau, quả có giá trị.

Tuy nhiên ngày nay do hoạt động khai thác bừa bãi nên sự đa dạng hóa tại núi Bà Đen đã giảm đáng kể. Bởi vì cấu tạo địa chất của nơi đây nên đã tạo nên nhiều hang động tự nhiên.

Cũng bởi có vị trí chiến lược quan trọng nên núi Bà Đen đã đóng vai trò quan trọng trong suốt 2 cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc.

Điện Bà nằm ở độ cao 350m. Gồm có chùa Thượng (chùa Thượng) và chùa Hang. Điện Bà là nơi thờ Bà Đen hay còn gọi là Linh Sơn Thánh Mẫu. Những huyền thoại như Sự tích Nàng Đênh, truyện Lý Thị Thiên Hương,… được nhân dân truyền tụng nhau.

Điện Bà là một hang động được cải tạo từ một mái đá tự nhiên nhô ra. Điện Bà có cửa rộng 6m, vòm mái cao 2,5m. Hai bên dùng gạch ốp sát vách đá và ở giữa điện có cột gạch chống đỡ. Vòm mái trước được xây thêm nên thành một nhà điện dài 8m.

Đây là nơi cho phật tử chiêm bái và hành lễ. Trong động có thờ các tiên nữ và thờ cốt Bà (tượng Bà).

Mỗi ngày trong năm lúc nào cũng có người hành hương về núi để lạy Phật, viếng bà. Với những thiện nam, tính nữ từ khắp nơi thường viếng Bà vào tháng giêng hằng năm để xin lộc và cầu tài.

Đặc biệt hơn chính là ngày vía Bà, ngày mùng 5 tháng giêng là thời điểm đông nhất. Có hàng vạn hàng chục người đến viếng lễ.

Vào ngày 21/01/1989 Bộ Văn hóa-Thông tin công nhận núi Bà Đen là Di tích lịch sử và danh thắng cấp quốc gia. Sở hữu hệ thống hang động, cảnh quan thiên nhiên ngút ngàn cùng lối kiến trúc đậm chất tôn giáo đã làm núi Bà Đen trở nên độc đáo hơn.

Nơi đây mang trong mình một nét đẹp hòa quyện giữa nét đẹp thiên phú và nét đẹp nhân tạo. Mỗi người đến đây đều sẽ được hòa quyện với thiên nhiên và cảm giác nhẹ nhõm lòng mình.

Núi Bà Đen chính là một biểu tượng tiêu biểu cho đời sống tâm linh của dân tộc ta cũng như là cội nguồn của thềm sinh thái đất nước.