Xong việc kiểm tra khi ra về trời đã khuya, trăng rằm tỏa sáng vằng vặc trên bầu trời. Khung cảnh thiên nhiên thật nên thơ, chuyện quân sự đã bàn xong, có thể thanh thản ngắm cảnh đẹp trong đêm trăng. Mọi người đề nghị Bác làm thơ. Bác không từ chối và đọc một bài thơ tứ tuyệt chữ Hán lấy tựa đề là nguyên tiêu, vì Nguyên tiêu là đêm trăng rằm tháng riêng. Tháng riêng có nhiều lễ hội, nhưng rằm tháng riêng có ý nghĩa quan trọng. Với làng quê đây là ngày dân làng đang nghỉ ngơi, đi trẩy hội các đền chùa, tổ chức có trò vui.

Trăng rằm tỏa sáng trong không khí hơi se lạnh, nhưng ấm áp của ngày xuân. Bác Hồ đọc bài thơ ngân vang giữa dòng sông đầy ánh trăng của núi rừng Việt Bắc gió ngàn.

Bài thơ nhe sau:

Xuân giang, xuân thủy, tiếp xuân thiên

Yên bá thâm xứ đàm quân sự

Dạ bán quy lại nguyệt mãn thuyền.

Mọi người thưởng thức chất nhạc trong thơ nhưng chưa thể hiểu hết ý nghĩa, nên Bác bảo: “có Xuân Thủy, Xuân Thủy dịch đi”. Xuân Thủy vâng lời Bác đã dịch nhanh và đọc cho mọi người trên thuyền cùng nghe:

Sông xuân nước lẫn mầu trời thêm xuân

Giữa dòng bàn bạc việc quân

Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền.

Bác Hồ khen Xuân Thủy dịch lưu loát, nhưng thiếu của Bác một chữ xuân. Đúng là ở câu thứ hai: Xuân giang, xuân thủy, tiếp xuân thiên; được dịch là: Sông xuân nước lẫn mầu trời thêm xuân. Vẫn thiếu một chữ xuân.

Từ nhận xét của Bác làm cho nhà thơ Xuân Thủy băn khoăn, tìm cách dịch cho đủ ý, đủ câu chữ. Xuân Thủy dịch thêm lần thứ hai:

Xuân sông, xuân nước, xuân trời đẹp thay

Việc quân bàn giữa sương dầy

Khuya về bát ngát thuyền đầy ánh trăng.

Rằm tháng riêng trăng tròn vành vạnh

Hòa sông xuân, nước xuân, trời xuân

Nơi khói sóng luận bàn quân sự

Khuya thuyền về bát ngát trăng ngân.

Nhìn chung ba bản dịch đều hay, tác giả cố gắng theo thể thất ngôn tứ tuyệt phù hợp với nguyên tắc, có đặc điểm và giá trị riêng.

Khi nghiên cứu về bài thơ “Nguyên tiêu” của Bác Hồ, nhiều nhà nghiên cứu đã đưa ra các ý kiến tinh tế. Riêng đối với giáo sư Hà Minh Đức luận bàn nhiều hơn về bài dịch đầu: Rằm xuân lồng lộng trăng soi. Câu thơ đẹp nói được không gian cổ kính và linh thiêng của căn cứ Việt Bắc. Hai chữ “lồng lộng” hàm ý đó. Lồng lộng nói lên không gian rộng lớn, không u tịch, nặng nề mà bát ngát nên thơ.

Ở bản dịch thứ hai câu thơ đầu được dịch sút kém hơn. Rằm xuân vằng vặc trăng soi. Hai chữ vằng vặc vốn được dùng trong tục ngữ ca dao. Lồng lộng là từ ngữ có phần hiện đại hơn.

Câu thứ ba: Giữa dòng bàn bạc việc quân. Câu thơ dịch hay nhưng chưa thật sát với ý trong nguyên bản. “Yên ba thâm xứ đàm quân sự” Hai chữ “thâm xứ” chưa được diễn tả đầy đủ. Cũng vì thế nhà nghiên cứu giáo sư Hoàng Xuân Nhị đã nói một cách ý nhị: Câu thơ còn thiếu cảnh giác, khi miêu tả việc quân giữa dòng trong không gian kín đáo. Bản dịch thứ hai đã dịch sát hơn với nguyên bản: Việc quân bàn giữa sương dầy. Câu thơ thứ tư của bản dịch đầu gây ấn tượng đẹp về ý nghĩa và ngôn từ ngân vang “khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền”.

Bài thơ Nguyên tiêu của Bác Hồ là bài thơ ra trận, với những cảm hứng hào hùng mà kín đáo. Vầng trăng về khuya đẹp, nhưng không buồn mà chứa chan cảm hứng chữ tình hòa hợp giữa con người và thiên nhiên.

Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền.

Một bản dịch sát đúng với nguyên bản rất đẹp. Đó là bài thơ hay của Bác Hồ và là sự đóng góp nhỏ của nhà thơ Xuân Thủy trong việc dịch thơ Bác.

Từ đó Ngày Tết Nguyên tiêu được Hội Thơ Đường Việt Nam chọn làm Ngày thơ Việt Nam