Bài thơ "Khóc Dương Khuê" của Nguyễn Khuyến là một tác phẩm xúc động và chân thành, thể hiện sâu sắc tình bạn tri âm, tri kỷ giữa ông và Dương Khuê. Đoạn thơ sau đây, nằm ở phần đầu bài thơ, thể hiện nỗi đau khôn nguôi của Nguyễn Khuyến khi mất đi người bạn tri kỷ:

“Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.
Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau;
Kinh luân đã sẵn sở cầu,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời?”

Đoạn thơ mở đầu bằng tiếng khóc thương bi ai của Nguyễn Khuyến khi hay tin bạn mất. Câu thơ đầu tiên, với âm điệu chậm rãi, da diết, chứa đựng sự nuối tiếc và hụt hẫng: “Bác Dương thôi đã thôi rồi.” Từ "thôi" được lặp lại hai lần, nhấn mạnh sự mất mát không thể vãn hồi và tạo nên cảm giác trống trải, đau buồn trong lòng người ở lại. Cụm từ "nước mây man mác" gợi lên không gian rộng lớn nhưng lại tĩnh lặng, mờ mịt như chính nỗi buồn bao trùm tâm hồn nhà thơ. Hình ảnh này thể hiện nỗi đau không chỉ riêng Nguyễn Khuyến mà còn là nỗi buồn của cả không gian, như thể đất trời cũng chia sẻ cùng ông.

Bên cạnh đó, những kỷ niệm thân thiết từ ngày hai người còn trẻ được Nguyễn Khuyến nhớ lại với một niềm hoài niệm khôn nguôi: "Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước, Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau." Đây là những tháng ngày hai người cùng nhau học tập, thi cử, cùng chia sẻ ước mơ và lý tưởng. "Kinh luân đã sẵn sở cầu" gợi lên hình ảnh hai người bạn đồng hành, gắn bó với nhau qua những thử thách tri thức và trách nhiệm xã hội, không chỉ là bạn học mà còn là bạn tâm giao trong đường đời. Tình bạn ấy khác gì duyên trời, là sự sắp đặt tự nhiên, tình cờ nhưng bền chặt như một định mệnh.

Phần tiếp theo của đoạn thơ, Nguyễn Khuyến nhắc lại những kỷ niệm đã qua, những khoảnh khắc vui vẻ cùng nhau trong cuộc sống: "Cũng có lúc chơi nơi dặm khách,
Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo;
Có khi từng gác cheo leo,
Thủ vui con hát lựa chiều cẩm xoang.”

Các hình ảnh "tiếng suối róc rách," "lưng đèo," "gác cheo leo" hay "con hát" gợi lên một không gian thanh bình, thơ mộng, nơi họ cùng nhau thưởng thức cảnh đẹp thiên nhiên và nghệ thuật. Những phút giây ấy không chỉ là sự vui chơi thông thường mà là sự đồng cảm trong tâm hồn, là những kỷ niệm sâu sắc mà không ai có thể thay thế. Cùng nhau họ đắm chìm trong cảnh sắc, cùng nhau tận hưởng âm nhạc và cuộc sống, đó là một phần rất đẹp trong tình bạn tri âm.

Tác giả cũng nhắc đến những cuộc chuyện trò thân mật, cùng nhâm nhi chén rượu quỳnh tương, bàn luận về văn chương và đạo lý: "Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp,
Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân.
Có khi bàn soạn câu văn,
Biết bao đông bích, điển phần trước sau...”*

Những hình ảnh này thể hiện sự đồng điệu trong tri thức và tâm hồn giữa hai người bạn. Họ không chỉ cùng nhau thưởng thức rượu ngon mà còn cùng chia sẻ những câu văn, những kiến thức học vấn. Nguyễn Khuyến và Dương Khuê đã trải qua những cuộc chuyện trò thâu đêm, cùng nhau “điển phần trước sau” tức là chia sẻ kiến thức văn học, lịch sử, bồi đắp thêm cho nhau những tri thức sâu sắc.

Đoạn thơ trong "Khóc Dương Khuê" không chỉ đơn thuần là những dòng thơ tả kỷ niệm mà còn là tiếng lòng của Nguyễn Khuyến trước sự mất mát. Mỗi câu thơ, mỗi hình ảnh đều bộc lộ một tình bạn chân thành, trong sáng và sâu sắc, gắn bó như người tri âm, tri kỷ. Tình bạn ấy không đơn giản chỉ là niềm vui khi có nhau, mà còn là nỗi buồn, sự hụt hẫng khi một trong hai người ra đi. Bài thơ khắc họa rõ nét tình bạn tri âm giữa Nguyễn Khuyến và Dương Khuê, đồng thời gợi lên vẻ đẹp nhân văn trong tình bạn, một giá trị cao đẹp mà con người luôn hướng tới.