Trần Tế Xương (Tú Xương) là một trong những nhà thơ xuất sắc của văn học Việt Nam cuối thế kỷ XIX, nổi bật với phong cách trào phúng sâu sắc và chất trữ tình cay đắng. Bài thơ “Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu” thể hiện rõ cái nhìn châm biếm, hài hước nhưng cũng đầy chua xót của ông về hiện thực xã hội đương thời và chính bản thân mình. Đây là một tác phẩm tiêu biểu, vừa mang giá trị nghệ thuật cao vừa chất chứa những ý nghĩa nhân sinh sâu sắc.

Bài thơ được viết khi tác giả chứng kiến lễ xướng danh (công bố tên người đỗ đạt) của khoa thi Đinh Dậu (1897). Trong bối cảnh Nho học suy tàn, xã hội Việt Nam chịu ảnh hưởng lớn từ chính quyền thực dân Pháp, bài thơ là tiếng lòng của một con người tài năng nhưng gặp bất lực trước thời cuộc, vừa chế giễu hiện thực, vừa thể hiện nỗi niềm cay đắng của người trí thức.

“Nhà nước ba năm mở một khoa,
Trường Nam thi lẫn với trường Hà.”

Hai câu thơ mở đầu thể hiện sự kiện trọng đại của xã hội phong kiến: khoa thi. Đây là dịp để triều đình chọn nhân tài, nhưng cách dùng từ của Trần Tế Xương lại làm bật lên sự châm biếm. Ông nhấn mạnh “ba năm mở một khoa,” nhưng thực chất, khoa thi lúc này đã mất đi tính nghiêm túc. Hình ảnh “Trường Nam thi lẫn với trường Hà” gợi lên cảnh hỗn tạp, thiếu trang nghiêm, khi nền học vấn không còn được coi trọng.

“Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,
Ậm ọe quan trường miệng thét loa.”

Hai câu thực khắc họa rõ nét bức tranh hỗn độn và hài hước của trường thi. Sĩ tử thì “lôi thôi” trong trang phục, vai đeo lọ đựng bút mực, bộ dạng nhếch nhác. Quan trường – người cầm cân nảy mực, thay vì oai nghiêm lại chỉ biết “ậm ọe” thét loa. Những từ ngữ miêu tả sinh động và dí dỏm như “lôi thôi,” “ậm ọe” cho thấy cảnh thi cử trở thành trò hề, phản ánh sự suy đồi của giáo dục thời bấy giờ.

“Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,
Ậm ọe quan trường miệng thét loa.”

Hình ảnh trường thi trong thơ Tú Xương không còn là nơi tôn vinh tri thức mà là nơi diễn ra cảnh nhốn nháo, thiếu nghiêm túc. Từ “lôi thôi” và “ậm ọe” gợi lên một sự xộc xệch, mất trật tự, chế giễu những người cả đời đeo đuổi khoa cử nhưng không thực sự vì mục đích học thuật.

“Cười ra nước mắt, vừa thi đỗ,
Mả mẹ ông rầy, đỗ khoa này.”

Hai câu cuối chính là đỉnh điểm cảm xúc của bài thơ. Từ "cười ra nước mắt" thể hiện cảm giác vừa buồn cười vừa đau đớn trước thực tại. Lễ xướng danh lẽ ra phải là niềm vui lớn lao, nhưng trong thực tế, đó chỉ là một trò cười cay đắng. Lời chửi thề “mả mẹ ông rầy” vừa hài hước, vừa chua xót, như một tiếng than cho sự suy đồi của nền học vấn và giá trị khoa cử. Tâm trạng của Tú Xương trong bài thơ này không chỉ đơn thuần là chế giễu mà còn ẩn chứa một nỗi đau của người trí thức yêu nước trước sự tha hóa của xã hội phong kiến cuối thế kỷ XIX.

Bài thơ không chỉ phê phán thực trạng suy đồi của nền giáo dục và khoa cử thời phong kiến mà còn là lời tự sự của chính Trần Tế Xương – một người tài hoa nhưng lận đận trên con đường khoa bảng. Qua đó, tác giả bộc lộ nỗi đau của một trí thức trước thời cuộc, khi những giá trị xưa cũ không còn phù hợp, nhưng giá trị mới lại chưa thực sự định hình.

Bài thơ “Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu” là một tác phẩm xuất sắc, vừa mang đậm phong cách trào phúng, vừa thể hiện sâu sắc tâm trạng của Trần Tế Xương trước sự suy thoái của xã hội đương thời. Qua đó, Tú Xương không chỉ ghi lại một lát cắt chua xót của lịch sử mà còn gửi gắm những nỗi niềm trăn trở về giá trị nhân sinh. Tác phẩm đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng người đọc và trở thành một tiếng nói phê phán mạnh mẽ trong nền văn học Việt Nam.