Mỗi tác phẩm văn học đều ẩn chứa một ý nghĩa nhân sinh vượt thời đại, mà tác giả mong muốn gửi gắm. Với lý tưởng cao đẹp ấy, Bồ Tùng Linh, một văn sĩ danh tiếng của Trung Quốc, đã viết nên "Liêu Trai Chí Dị" để vạch trần và tố cáo tầng lớp quan lại thối nát dưới thời nhà Thanh. Trong tuyển tập này, "Dế chọi" là một tác phẩm nổi bật, không chỉ phản ánh hiện thực xã hội mà còn mang nhiều nội dung sâu sắc và phong phú.

"Dế chọi" là một câu chuyện trích từ tập truyện "Liêu Trai Chí Dị" (Những chuyện quái dị chép ở Liêu Trai) của Bồ Tùng Linh. Tác phẩm này đã đi sâu vào văn học Việt Nam và trở nên phổ biến từ đầu thế kỷ 19 đến nay qua nhiều bản dịch khác nhau. Nhan đề "Dế chọi" gợi lên một nội dung đặc biệt, xoay quanh trò chơi yêu thích của nhà vua và những biến đổi mà trò chơi này mang lại cho cuộc đời của một con người. Truyện kể về bi kịch của gia đình Thành Danh, một chức dịch hiền lành bị đẩy vào cảnh khốn cùng vì không muốn dân chúng khổ cực, đã tự bắt dế nộp lên quan trên.

Trò chơi dế chọi vốn là niềm vui của vua, nhưng cũng là nguyên nhân dẫn đến nhiều bi kịch. Thành Danh, vì không muốn dân chúng khổ sở, đã tự mình đi tìm dế nộp lên quan, nhưng kết quả chỉ bắt được vài con nhỏ bé không đạt tiêu chuẩn. Thành bị đánh đập dã man và luôn có ý định tự tử. Vợ của Thành phải đi xem bói để tìm cách giải quyết, và nhờ sự chỉ dẫn, họ đã tìm được một con dế hoàn hảo. Tuy nhiên, niềm vui chưa kéo dài, đứa con trai của Thành vô tình làm chết con dế và tự tử vì sợ bị cha trách phạt.

Gia đình Thành rơi vào thảm cảnh, mất cả con lẫn dế trong cùng một ngày. Đứa con trai sống lại nhưng như mất hồn, còn hồn cậu bé lại hóa thành con dế chọi giỏi, giúp Thành được ban thưởng và gia đình trở nên giàu có. Một năm sau, con trai của Thành hồi phục và kể lại chuyện đã biến thành dế chọi, cứu gia đình khỏi cảnh khốn khó.

Câu chuyện mở đầu với khung cảnh triều đình nhà Minh dưới thời Tuyên Đức mê trò chọi dế, một thú vui chốn cung đình. Để làm hài lòng vua, các quan lại từ tri huyện đến lý trưởng, du thủ du thực đã ép dân chúng nộp dế tốt, khiến nhiều nhà khuynh gia bại sản. Thành, một người chất phác, không muốn làm khổ dân nên tự đi tìm dế. Bi kịch của Thành xuất phát từ tình thương và lo lắng cho người khác, gia đình nghèo khổ nên phải hy sinh thân mình.

Để giải quyết nỗi lo sợ của Thành, vợ chàng tìm đến thầy bói và được chỉ dẫn cách tìm dế. Thành tìm được con dế khỏe mạnh, nhưng đứa con trai làm chết con dế và tự tử vì sợ bị trách phạt. Gia đình Thành rơi vào nỗi đau không nói nên lời. Con trai Thành hồi phục nhưng như mất hồn, và một con dế mới xuất hiện, giúp Thành thắng trong các cuộc chọi dế.

Con dế đặc biệt này đã giúp gia đình Thành thay đổi cuộc đời, mang lại giàu sang và phú quý. Vua vui mừng và thưởng cho gia đình Thành, con trai của Thành sau một năm cũng hồi phục hoàn toàn.

Cuối câu chuyện, lời bình của Dị Sử thị nhấn mạnh rằng sự nghèo khổ và giàu sang đều do số phận an bài, và rằng những người sống chân thật, trọng hậu sẽ được trời đền đáp. Truyện "Dế chọi" không chỉ phản ánh hiện thực xã hội mà còn phê phán, lên án tầng lớp quan lại tham lam và sa đọa.

Bồ Tùng Linh đã thành công đưa "Dế chọi" đến gần với người đọc, phản ánh một cách chân thật xã hội đương thời và những bi kịch của những con người thấp cổ bé họng. Truyện mang giá trị nhân văn sâu sắc, giúp người đọc hiểu rõ hơn về một thời kỳ xã hội đen tối và từ đó thêm trân trọng cuộc sống hiện tại.