Chủ nghĩa đế quốc là một giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản, được đặc trưng bởi sự tập trung tư bản cao độ, sự hình thành các tổ chức độc quyền, sự xuất khẩu tư bản và sự phân chia thế giới giữa các cường quốc. Dưới đây là những nét chính về quá trình hình thành của chủ nghĩa đế quốc:

1. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh:

• Từ cuối thế kỷ XVIII đến nửa cuối thế kỷ XIX, chủ nghĩa tư bản phát triển mạnh mẽ ở các nước Âu - Mỹ với đặc trưng là tự do cạnh tranh. Các nhà tư bản tự do cạnh tranh nhau để sản xuất và tiêu thụ hàng hóa, dẫn đến sự phát triển của lực lượng sản xuất.
• Tuy nhiên, sự tự do cạnh tranh cũng dẫn đến khủng hoảng kinh tế chu kỳ (ví dụ như cuộc khủng hoảng 1873), làm cho các nhà tư bản nhỏ bị phá sản, các nhà tư bản lớn ngày càng giàu lên và tập trung tư bản vào trong tay mình.

2. Sự hình thành các tổ chức độc quyền:

• Để tránh khỏi sự cạnh tranh khốc liệt và tối đa hóa lợi nhuận, các nhà tư bản bắt đầu liên kết với nhau, hình thành các tổ chức độc quyền như cartel, syndicate, trust... Các tổ chức này chi phối một hoặc một số ngành kinh tế, thao túng giá cả và thị trường.
• Sự hình thành các tổ chức độc quyền là một bước chuyển biến quan trọng, đánh dấu sự chuyển từ chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh sang chủ nghĩa tư bản độc quyền (chủ nghĩa đế quốc).

3. Sự dung hợp tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp:

• Cùng với sự phát triển của công nghiệp, hệ thống ngân hàng cũng phát triển mạnh mẽ. Các ngân hàng không chỉ đóng vai trò trung gian tín dụng mà còn tham gia vào quá trình đầu tư và sản xuất.
• Sự kết hợp giữa tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp tạo thành tư bản tài chính, một lực lượng kinh tế mạnh mẽ chi phối đời sống kinh tế của các nước tư bản.

4. Xuất khẩu tư bản:

• Khi tư bản trong nước đã dư thừa, các nhà tư bản tìm cách xuất khẩu tư bản ra nước ngoài để đầu tư và kiếm lợi nhuận.
• Xuất khẩu tư bản trở thành một đặc điểm quan trọng của chủ nghĩa đế quốc, nó không chỉ mang lại lợi nhuận cho các nhà tư bản mà còn là công cụ để các nước đế quốc xâm lược và bóc lột các nước thuộc địa.

5. Phân chia thế giới giữa các cường quốc:

• Để tranh giành thị trường, nguồn nguyên liệu và thuộc địa, các cường quốc đế quốc đã tiến hành xâm lược và phân chia thế giới.
• Đến cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, thế giới đã bị phân chia xong giữa các cường quốc đế quốc, mâu thuẫn giữa các nước đế quốc ngày càng gay gắt, dẫn đến các cuộc chiến tranh đế quốc (ví dụ như Chiến tranh thế giới thứ nhất).

Tóm lại:

Quá trình hình thành chủ nghĩa đế quốc là một quá trình tất yếu của sự phát triển chủ nghĩa tư bản. Nó được đặc trưng bởi sự tập trung tư bản, sự hình thành các tổ chức độc quyền, sự xuất khẩu tư bản và sự phân chia thế giới. Chủ nghĩa đế quốc đã gây ra nhiều hậu quả tiêu cực cho các nước thuộc địa và thế giới, như chiến tranh, nghèo đói, bất công...

- Khoảng 30 năm cuối của thế kỉ XIX, nền kinh tế tư bản chủ nghĩa phát triển với tốc độ nhanh chóng.

- Sự cạnh tranh gay gắt dẫn tới quá trình tập trung sản xuất và tư bản, dần hình thành các công ti độc quyền lớn, dưới các hình thức khác nhau, như: các-ten, xanh-đi-ca (ở Anh, Pháp, Đức); tơ-rớt (ở Mỹ),… Các công ti độc quyền đã lũng đoạn thị trường và nền kinh tế, chi phối đời sống chính trị và xã hội ở mỗi nước.

- Tư bản công nghiệp và tư bản ngân hàng đã có sự dung hợp, hình thành nên tư bản tài chính.

- Mặt khác, các nước tư bản phương Tây đều đẩy mạnh xâm lược, khai thác và bóc lột thuộc địa.

=> Đến cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, chủ nghĩa tư bản đã phát triển thành của chủ nghĩa đế quốc.