Một tác phẩm truyện ngắn có thành công hay không dựa vào rất nhiều yếu tố, có thể là nhân vật, cốt truyện. Với một tác phẩm truyện dân gian, nhân vật chỉ là nhân vật chức năng, không có khả năng biểu đạt thì sức hấp dẫn của tác phẩm toát lên từ sự phát triển của cốt truyện. “Tấm Cám” là một truyện cổ tích thần kì, có cốt truyện phát triển qua các giai đoạn khác nhau, từ đó, thể hiện rõ tư tưởng chủ đề của tác phẩm.

Cốt truyện “Tấm Cám” được chia thành hai chặng phát triển. Chặng thứ nhất, các mâu thuẫn được hình thành và phát triển đến cao trào, ở chặng thứ hai, mâu thuẫn được đẩy lên đỉnh điểm. Cũng ở chặng này, những mâu thuẫn trong truyện được hóa giải,thể hiện quan niệm về lẽ phải, lẽ công bằng ở đời.

Mâu thuẫn của truyện bắt nguồn từ thân phận hoàn toàn trái ngược của Tấm và mẹ con Cám. Cùng sinh ra trong một gia đình, là chị em cùng cha khác mẹ, Cám là đứa được thương yêu, chiều chuộng hết mực, còn Tấm, là một đứa bé mồ côi cả cha lẫn mẹ, bị đối xử tệ bạc, chịu bao nhiêu uất ức, bất công. Mối quan hệ của Tấm và mụ dì ghẻ sớm đã quyết định mâu thuẫn của hai người. “Mấy đời bánh đúc có xương, mấy đời dì ghẻ lại thương con chồng”. Tấm là con vợ trước, dì ghẻ là vợ lẽ vốn đã chẳng ưa nổi Tấm. Cha Tấm mất đi, mu8j dì ghẻ càng thêm căm ghét, ra sức dày vò Tấm. Tấm phải làm quần quật từ sớm đến tối, chẳng lúc nào ngơi tay. Sự mâu thuẫn của hai bên nảy sinh từ chính thân phận của họ, nhưng lúc này, mâu thuẫn mới chỉ manh nha.

Mâu thuẫn chỉ phát triển kể từ khi mụ dì ghẻ gọi Tấm và Cám lại, đưa cho mỗi đứa một chiếc giỏ, hứa rằng nếu ai bắt được đầy cái giỏ này thì sẽ được thưởng cho một cái yếm đỏ. Có lẽ, với một đứa con vợ trước như Tấm, quần áo mới còn chả bao giờ được mặc chứ nói gì đến cái yếm đỏ đẹp như vậy. Tấm thích lắm, nên vốn chăm chỉ, chịu khó, Tấm bắt được một giỏ đầy cả tôm lẫn tép. Những tưởng chỉ cần có vậy là Tấm sẽ có được một cái yếm đỏ cho riêng mình.Trong hoàn cảnh ấy, bản chất của Cám mới lộ ra. Nó không bắt được con tôm con tép nào, nên nó lừa Tấm “Chị Tấm ơi, chị Tấm, đầu chị lấm, chị hụp cho sâu, kẻo về dì mắng”. Tấm nhẹ dạ, tin lời nó, lội xuống chỗ sâu mà gội đầu. Còn Cám ở trên bờ, trút tất cả tôm tép của Tấm vào giỏ của mình rồi về trước. Bao nhiêu công sức của Tấm bị Cám cướp sạch. Tấm chỉ biết khóc, chỉ biết im lặng chịu đựng.

Lần thứ hai, mẹ con Cám lừa Tấm đi chăn trâu ở đồng xa, để chúng ở nhà, bắt mất bống của Tấm lên ăn thịt. Với Tấm, đó không chỉ là một vật nuôi mà con cá bống đã trở thành người bạn duy nhất. Có gì Tấm cũng để phần cho nó. Có lẽ, thỉnh thoảng, Tấm sẽ ra đây tâm sự với bống. Vậy mà, mẹ Con Cám không chịu tha cho nó. Chúng độc ác đến mức giết thịt bống của Tấm. Có lẽ, chúng không muốn để Tấm được hạnh phúc.

Lần thứ ba, là khi nhà vua mở hội. Mẹ con Cám sắm sửa quần áo đẹp đẽ để đi hội của nhà vua. Nhưng chúng lại mặc kệ Tấm, không mua cho Tấm manh áo nào, mà áo của Tấm thì rách nhiều quá. Nhưng hình như chúng vẫn sợ Tấm chạy đi chơi hội, nên mụ dì ghẻ lại trộn thóc với gạo lẫn vào với nhau, bắt Tấm ở nhà, nhặt thóc ra thóc, gạo ra gạo. Nhặt thế đến bao giờ mới xong? Mà xong thì chắc hội cũng tan cả rồi. Ngoài kia, người ta nô nức đi chơi hội, Tấm ở nhà một mình, làm theo yêu cầu của dì ghẻ.

Đó là ba sự kiện khiến mâu thuẫn giữa Tấm và mẹ con Cám phát triển ngày càng sâu sắc. Đến cả khi, thấy Tấm xuất hiện xinh đẹp lộng lẫy trong hội, đi vừa chiếc giày, được nhà vua đón vào cung làm hoàng hậu, mâu thuẫn ấy bùng nổ hơn bao giờ hết.Vốn bản tính ích kỷ, tham lam, mẹ con Cám không thể chấp nhận được việc kẻ mà mình vẫn coi là người ăn kẻ ở, bõng trở nên xinh đẹp, được vua yêu mến, có được địa vị hoàng hậu. Vì vậy, chúng đã lập mưu giết Tấm, để chiếm đoạt địa vị của Tấm. Ngày giỗ bố, Tấm về nhà, mụ dì ghẻ bảo Tấm trèo lên hái cau, còn mình ở dưới chặt gốc cây đi. Tấm ngã xuống ao mà chết. Mụ lại lột quần áo của Tấm ra cho Cám mặc, rồi đưa Cám vào cung vua thay Tấm. Kể từ đây, mâu thuẫn trong tác phẩm chuyển sang một giai đoạn mới, mà ở đó, Tấm biết phản kháng, đấu tranh cho hạnh phúc của mình.

Mẹ con Cám vẫn giữ nguyên ý bản chất ích kỉ, độc ác của mình. Bao nhiêu lần Tấm trở về, là bấy nhiêu lần chúng tìm cách tiêu diệt Tấm. Lần đầu tiên, Tấm hóa thành chim vàng anh, bay về cung vua. Nhà vua đang đau buồn trước cái chết của Tấm, nay thấy chim vàng anh quấn quýt bên mình thì lại càng không đoái hoài đến Cám. Rồi nhân lúc Cám phơi áo, vàng anh mới nói “Phơi áo chồng tao, phơi lao phơi sào, chớ phơi bờ rào rách áo chồng tao”. Cám thấy vậy, vừa sợ lại vừa giận dữ, tìm cách giết chết chim vàng anh rồi đổ lông chim ra vườn.

Nhưng Tấm quyết không chịu thua và lại trở về một lần nữa, trong hình dáng của hai cây xoan đào. Nhà vua lại sai người mắc võng ở đó, ngày ngày ra đó nằm. Cám lại tiếp tục ghen ghét, sai người chặt cây xoan đào đi làm khung cửi. Tiếng khung cửi cứ kẽo kẹt bên tai “Kẽo cà kẽo kẹt, lấy tranh chồng chị, chị khoét mắt cho”. Sợ hãi, Cám đốt khung cửi đi, và lần này, sợ Tấm lại trở lại một lần nữa, Cám sai người đổ tro đi thật xa. Đúng là lần này, Tấm đã không ở lại hoàng cung nữa, nhưng Tấm lại hóa thành quả thị, để chuẩn bị cho sự trở về với hình dáng con người. Cô Tấm nết na, hiền dịu lại trở về, vẫn xinh đẹp, dịu dàng như xưa.

Bước ngoặt cuối cùng của truyện là khi nhà vua đi săn, đi ngang qua quán của bà hàng nước, thấy quán sạch sẽ nên ghé vào. Thấy miếng trầu têm cánh phượng, vua nhớ ngay đến miếng trầu ngày xưa Tấm hay têm. Nhò đó, vua gặp lại Tấm, cô gái bất hạnh lại được quay về bên vua, tìm lại được hạnh phúc của mình.

Có mâu thuẫn thì phải có cách hóa giải triệt để. Tác giả dân gian hóa giải mâu thuẫn ấy bằng cách để Tấm trừng trị mẹ con nhà Cám. Thấy Tấm trở nên trắng tréo, xinh đẹp hơn, Cám hỏi Tấm làm sao để được như vậy. Tấm lừa Cám rằng mình tắm bằng nước sôi, rồi sai người đun nước, giội xuống người Cám khiến nó nhăn răng ra mà chết. Mụ dì ghẻ ở nhà nghe tin vậy cũng lăn đùng ra chết. Từ đây, hạnh phúc của Tấm được nguyên vẹn, mâu thuẫn được giải quyết triệt để, không bao giờ tái diễn.

Trí tuệ dân gian đã từng bước, từng bước xây dựng mâu thuẫn trong truyện. Các sự kiện, tình tiết được sắp xếp, tổ chức hợp lí, tự nhiên, đúng logic. Và cuối cùng, cách giải quyết mâu thuẫn của tác giả hoàn toàn hợp lí với nguyện vọng của quần chúng nhân dân lao động. Các bước phát triển của cốt truyện kết hợp với những yếu tố hoang đường kì ảo,làm nên sức hấp dẫn của câu chuyện. Thế mới nói, chính văn học dân gian đã làm nền móng cho văn học viết sau này. Các nhà văn giai đoạn sau đã học được rất nhiều điều bổ ích trong kho tàng văn học dân gian, mà “Tấm Cám” là một trong số đó.