Giáo dục thời Trần và thời Lý đều có những đặc điểm chung và riêng, phản ánh sự phát triển của xã hội phong kiến Việt Nam trong từng giai đoạn. Dưới đây là sự so sánh giữa hai thời kỳ này:
Điểm chung:
1. Tính chất Nho giáo:
Cả hai thời kỳ đều chịu ảnh hưởng sâu sắc từ tư tưởng Nho giáo. Mục tiêu giáo dục là đào tạo nhân tài phục vụ cho bộ máy nhà nước và xã hội.
Đề cao việc học tập kinh điển Nho giáo như Tứ thư và Ngũ kinh.
2. Hệ thống thi cử:
Cả thời Lý và Trần đều sử dụng hệ thống thi cử để tuyển chọn quan lại, mặc dù hình thức và quy mô có sự khác biệt.
Giáo dục gắn liền với con đường làm quan, nên chỉ có tầng lớp quý tộc, địa chủ giàu có mới có điều kiện học hành.
3. Tổ chức trường học:
Trường học chủ yếu đặt tại kinh thành hoặc các địa phương lớn, phục vụ tầng lớp quý tộc và con em gia đình giàu có.
---
Điểm khác biệt:
---
Kết luận:
Giáo dục thời Lý đặt nền móng cho hệ thống giáo dục phong kiến, trong khi giáo dục thời Trần đạt được sự phát triển rõ rệt hơn về cả quy mô, chất lượng và hệ thống thi cử. Thời Trần cũng bắt đầu chuyển hướng mạnh mẽ sang Nho giáo, đặt nền tảng cho sự phát triển giáo dục trong các triều đại sau.
 

Về tổ chức giáo dục:
Thời Lý: Giáo dục thời Lý được tổ chức chặt chẽ hơn, với hệ thống trường học phát triển, đặc biệt là sự thành lập trường Đại học Quốc Gia, nơi đào tạo các quan lại cấp cao cho triều đình. Đặc biệt, vua Lý Nhân Tông đã cho xây dựng Văn Miếu - Quốc Tử Giám (1070), trường học lớn đầu tiên của đất nước, nơi đào tạo các nhân tài cho đất nước.
Thời Trần: Thời Trần cũng chú trọng đến giáo dục, đặc biệt là trong việc tuyển chọn nhân tài qua các kỳ thi. Tuy nhiên, hệ thống giáo dục của thời Trần chưa phát triển mạnh mẽ bằng thời Lý. Các trường học không được tổ chức rộng rãi như dưới triều Lý, mà phần lớn việc học tập diễn ra tại các địa phương, trong các gia đình và làng xã.
Về thi cử:
Thời Lý: Các kỳ thi thời Lý chủ yếu là thi Nho học, với mục tiêu tìm kiếm nhân tài cho triều đình. Các kỳ thi này bao gồm thi tuyển vào các chức vụ trong chính phủ và các kỳ thi khoa cử để tuyển chọn quan lại.
Thời Trần: Thời Trần tiếp tục thi cử như thời Lý, nhưng có sự phát triển mạnh mẽ hơn về hình thức thi và cách thức tổ chức, bao gồm cả thi Đình, thi Hương. Thời Trần còn đặc biệt chú trọng đến việc tổ chức thi để lựa chọn những người tài đức cho đất nước, điển hình là việc tổ chức các kỳ thi để chọn người giúp triều đình đối phó với các cuộc xâm lược và các cuộc kháng chiến, như cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông.
Về nội dung giáo dục:
Thời Lý: Nội dung giáo dục chủ yếu tập trung vào Nho học, đạo đức, chính trị, quân sự và văn hóa. Các môn học chính bao gồm thi Nho học, văn học, lịch sử, và phong thủy.
Thời Trần: Ngoài việc tiếp tục duy trì các môn học như thời Lý, giáo dục thời Trần còn chú trọng đến việc đào tạo quân sự, kỹ năng chiến đấu, do tình hình đất nước phải đối mặt với các cuộc xâm lược từ ngoại bang. Các bài học về tinh thần yêu nước, lòng kiên cường và chiến đấu cũng được đưa vào giáo dục.
Về vai trò của nhà nước và các vua chúa:
Thời Lý: Các vua triều Lý đã đóng vai trò rất quan trọng trong việc phát triển giáo dục, khuyến khích các học giả, thúc đẩy việc học tập và nghiên cứu. Vua Lý Nhân Tông và Lý Thánh Tông là những người đặc biệt chú trọng đến việc phát triển giáo dục.
Thời Trần: Thời Trần, giáo dục vẫn được các vua quan tâm, nhưng không mạnh mẽ bằng thời Lý. Tuy nhiên, triều đại Trần lại nổi bật với các nhà giáo dục và học giả như Trần Thái Tông, Trần Nhân Tông, người đã khuyến khích giáo dục phát triển trong bối cảnh đất nước đang đối mặt với các cuộc chiến tranh.
Kết luận:
Thời Lý: Là thời kỳ giáo dục phát triển mạnh mẽ với hệ thống trường học quốc gia, các kỳ thi được tổ chức chặt chẽ để tuyển chọn nhân tài.
Thời Trần: Tiếp tục duy trì và phát triển giáo dục, nhưng chủ yếu tập trung vào đào tạo nhân tài phục vụ cho nhu cầu quốc gia, đặc biệt là trong các thời kỳ chiến tranh. Các kỳ thi và giáo dục quân sự trở nên quan trọng trong bối cảnh đất nước cần chuẩn bị cho các cuộc kháng chiến.

Giáo dục thời Trần phát triển vượt bậc so với thời Lý. Điều này cho thấy sự quan tâm của nhà nước đối với giáo dục và đóng góp vào sự phát triển của đất nước.