Tình hình Liên Xô từ năm 1945 đến 1991 trải qua nhiều giai đoạn với những đặc điểm chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa khác nhau. Dưới đây là tóm tắt chi tiết:

Giai đoạn 1945 - đầu những năm 1970: Khôi phục và phát triển

• Tình hình chính trị:

  • Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Liên Xô trở thành một trong hai siêu cường, hệ thống xã hội chủ nghĩa được mở rộng sang Đông Âu và một số nước châu Á.
  • Chế độ chính trị vẫn là chế độ một đảng, do Đảng Cộng sản Liên Xô lãnh đạo.
  • Thời kỳ Stalin (đến 1953) tiếp tục với chính sách tập trung quyền lực cao độ, đề cao vai trò của nhà nước trong mọi lĩnh vực.
  • Sau khi Stalin qua đời, diễn ra quá trình "phi Stalin hóa" với những nỗ lực cải cách, tuy nhiên vẫn chưa có sự thay đổi căn bản về hệ thống chính trị.

• Thành tựu kinh tế:

  • Khôi phục kinh tế sau chiến tranh nhanh chóng, đạt mức trước chiến tranh vào năm 1950.
  • Phát triển mạnh mẽ công nghiệp nặng, đặc biệt là công nghiệp quốc phòng và năng lượng nguyên tử. Năm 1949, Liên Xô chế tạo thành công bom nguyên tử, phá vỡ thế độc quyền của Mỹ.
  • Trở thành cường quốc công nghiệp thứ hai thế giới vào giữa những năm 1970.
  • Đạt nhiều thành tựu trong lĩnh vực khoa học - kỹ thuật, như phóng vệ tinh nhân tạo đầu tiên (Sputnik 1, 1957), đưa người đầu tiên vào vũ trụ (Yuri Gagarin, 1961).

• Thành tựu xã hội và văn hóa:

  • Đảm bảo các quyền cơ bản về giáo dục, y tế, nhà ở cho người dân.
  • Xóa bỏ nạn mù chữ, phát triển hệ thống giáo dục và văn hóa rộng khắp.
  • Văn hóa nghệ thuật phát triển với nhiều tác phẩm có giá trị.
  • Tuy nhiên, đời sống vật chất của người dân còn nhiều khó khăn so với các nước phương Tây.

Giai đoạn từ giữa những năm 1970 đến 1985: Trì trệ và khủng hoảng tiềm tàng

• Tình hình chính trị:

  • Xu hướng bảo thủ, trì trệ trong lãnh đạo.
  • Xuất hiện những dấu hiệu khủng hoảng về kinh tế và xã hội.
  • Chiến tranh Lạnh tiếp tục diễn ra với những căng thẳng và chạy đua vũ trang.

• Kinh tế:

  • Tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại, năng suất lao động thấp.
  • Cơ cấu kinh tế mất cân đối, nặng về công nghiệp nặng, coi nhẹ nông nghiệp và công nghiệp nhẹ.
  • Cơ chế quản lý kinh tế tập trung, quan liêu, bao cấp bộc lộ nhiều hạn chế, kìm hãm sự phát triển.

• Xã hội và văn hóa:

  • Đời sống người dân chậm được cải thiện, xuất hiện tình trạng thiếu hụt hàng tiêu dùng.
  • Các vấn đề xã hội như tham nhũng, quan liêu, tệ nạn xã hội gia tăng.
  • Tư tưởng bảo thủ, kiểm duyệt văn hóa, hạn chế tự do ngôn luận.

Giai đoạn 1985 - 1991: Cải tổ và tan rã

• Tình hình chính trị:

  • Mikhail Gorbachev lên lãnh đạo (1985) và khởi xướng chính sách "Cải tổ" (Perestroika) và "Công khai" (Glasnost) nhằm khắc phục khủng hoảng.
  • Tuy nhiên, các biện pháp cải tổ nửa vời, thiếu đồng bộ, không giải quyết được những vấn đề cốt lõi.
  • Tình hình chính trị ngày càng bất ổn, xuất hiện các phong trào ly khai ở các nước cộng hòa.

• Kinh tế:

  • Kinh tế tiếp tục suy thoái, đời sống người dân ngày càng khó khăn.
  • Các biện pháp cải cách kinh tế không mang lại hiệu quả, thậm chí làm tình hình thêm trầm trọng.

• Xã hội và văn hóa:

  • Xã hội phân cực, mâu thuẫn gia tăng.
  • Tự do ngôn luận được nới lỏng, nhưng cũng dẫn đến những bất ổn.
  • Các giá trị truyền thống bị xói mòn.

• Kết quả:

  • Ngày 25/12/1991, Liên Xô chính thức tan rã, kết thúc một giai đoạn lịch sử quan trọng của thế giới.

- Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Liên Xô tiến hành bầu cử Xô viết các cấp, thực hiện dân chủ hoá hệ thống chính trị.

- Liên Xô chủ trương duy trì hoà bình và an ninh thế giới, giúp đỡ to lớn về vật chất và tinh thần cho các nước xã hội chủ nghĩa và phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc trên thế giới.

- Tới đầu những năm 80 của thế kỉ XX, Liên Xô lâm vào khủng hoảng chính trị. Tháng 3-1985, M. Goóc-ba-chốp được bầu làm Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô và công cuộc cải tổ được tiến hành. Trong đó, cải tổ chính trị với khẩu hiệu “dân chủ hoá”, “công khai hoá” đã xác lập chế độ đa nguyên, đa đảng và hệ thống chính quyền tổng thống.

- Tháng 3-1990, Đại hội dại biểu nhân dân Liên Xô lần thứ ba bầu M. Goóc-ba-chốp làm Tổng thống.

- Ngày 19-8-1991, một số lãnh đạo Đảng và Nhà nước Liên Xô dã tiến hành cuộc đảo chính lật đổ M. Goóc-ba-chốp, nhưng không thành công. Hệ quả là:

+ Mâu thuẫn chính trị gia tăng, Đảng Cộng sản bị đình chỉ hoạt động, chính quyển Liên bang bị tê liệt.

+ Các nước cộng hoà tuyên bố độc lập, tách khỏi Liên bang.

- Ngày 25-12-1991, M. Gooc-ba-chốp buộc phải từ chức Tổng thống vào đánh dấu sự tan rã của Liên bang Xô viết.

Kinh tế - xã hội :

- 1946 – 1950, Liên Xô thực hiện khôi phục kinh tế, hàn gắn vết thương chiến tranh.

- 1950 – giữa những năm 70 của thế kỉ XX, Liên Xô tiến hành xây dựng cơ sở vật chất cho chủ nghĩa xã hội và đạt nhiều thành tựu, như:

+ Đến những năm 60, Liên Xô trở thành cường quốc công nghiệp thứ hai thế giới (sau Mỹ).

+ Liên Xô là nước đầu tiên trên thế giới phóng thành công vệ tinh nhân tạo (1957), phóng tàu vũ trụ có người lái vào quỹ đạo Trái Đất (1961), mở đầu kỉ nguyên chinh phục vũ trụ của loài người.

- Từ giữa những năm 70 của thế kỉ XX, nền kinh tế Liên Xô có dấu hiệu trì trệ. Công cuộc cải tổ kinh tế được thực hiện từ năm 1985, nhưng thiếu đồng bộ và hiệu quả, dẫn đến khủng hoảng kinh tế trầm trọng trong những năm 1989-1991.