Nguyễn Khuyến, một nhà thơ lớn của văn học Việt Nam, nổi tiếng với những vần thơ trào phúng sâu cay, đả kích mạnh mẽ những thói hư tật xấu của xã hội đương thời. Trong số đó, bài thơ "Tiến sĩ giấy" là một tác phẩm tiêu biểu, thể hiện rõ nét tài năng và tâm huyết của ông. Bài thơ không chỉ đơn thuần là sự châm biếm những kẻ hữu danh vô thực mà còn là tiếng thở dài cho vận mệnh đất nước dưới ách đô hộ của thực dân phong kiến.

"Tiến sĩ giấy" ngay từ nhan đề đã gợi ra một hình ảnh trớ trêu, mỉa mai. "Tiến sĩ" vốn là một danh vị cao quý, tượng trưng cho học vấn uyên thâm, tài năng xuất chúng. Nhưng khi đi kèm với từ "giấy", nó lập tức mất đi giá trị thiêng liêng, biến thành một thứ đồ chơi rẻ tiền, vô nghĩa. Sự kết hợp này đã tạo ra một hiệu ứng tương phản mạnh mẽ, làm nổi bật sự giả dối, trống rỗng của những kẻ mang danh tiến sĩ trong xã hội đương thời.

Bài thơ được viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, với ngôn ngữ giản dị, gần gũi nhưng lại chứa đựng sức mạnh tố cáo lớn lao. Tác giả đã khéo léo sử dụng hình ảnh "ông nghè tháng Tám" - một loại đồ chơi trẻ con được làm bằng giấy vào dịp Tết Trung thu - để nói về những "tiến sĩ giấy". "Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai", những "tiến sĩ" này được trang bị đầy đủ những hình thức bên ngoài, từ cờ quạt, biển bảng đến cân đai, mũ mão, chẳng khác gì những vị quan thật thụ. Tuy nhiên, tất cả chỉ là giả tạo, là hình thức bề ngoài, bởi lẽ bên trong chúng chỉ là những tờ giấy vô tri vô giác. Sự tương đồng giữa "ông nghè tháng Tám" và "tiến sĩ giấy" đã vạch trần bản chất giả dối, vô dụng của những kẻ chỉ có danh mà không có thực.

Không chỉ dừng lại ở việc châm biếm những "tiến sĩ giấy", Nguyễn Khuyến còn hướng ngòi bút phê phán vào thực trạng xã hội đương thời. Dưới ách đô hộ của thực dân Pháp, nền khoa cử Nho học đã suy tàn, những giá trị đạo đức truyền thống bị đảo lộn. Việc mua bán bằng cấp, chạy chọt quan trường trở nên phổ biến, tạo ra một lớp người chỉ biết ăn bám vào xã hội, không có đóng góp gì cho đất nước. "Có cũng như không, có nghĩa gì", những "tiến sĩ giấy" ấy chỉ là những con rối trong tay bọn quan lại thực dân, không có quyền lực thực sự, không có khả năng thay đổi tình hình. Họ chỉ là những vật trang trí, làm đẹp cho bộ mặt giả dối của xã hội.

Đằng sau những lời thơ trào phúng, ta còn cảm nhận được nỗi đau xót, bất lực của Nguyễn Khuyến trước hiện thực xã hội. Ông là một nhà nho chân chính, từng đỗ đạt làm quan, nhưng lại chứng kiến sự suy đồi của nền Nho học và sự bất lực của những người trí thức trước vận mệnh đất nước. "Tiến sĩ giấy" không chỉ là sự châm biếm người khác mà còn là sự tự trào của chính tác giả. Ông tự thấy mình cũng bất lực, không thể làm gì để thay đổi tình hình. Nỗi đau ấy được thể hiện qua giọng điệu chua chát, ngậm ngùi trong từng câu chữ.

"Tiến sĩ giấy" là một bài thơ có giá trị hiện thực và giá trị nghệ thuật sâu sắc. Bằng ngôn ngữ trào phúng sắc sảo, hình ảnh thơ độc đáo, Nguyễn Khuyến đã phản ánh một cách chân thực bộ mặt xã hội đương thời và thể hiện tâm tư, tình cảm của mình. Bài thơ không chỉ có ý nghĩa trong quá khứ mà còn mang tính thời sự sâu sắc, nhắc nhở chúng ta về trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với xã hội. Nó đặt ra câu hỏi về giá trị thực chất của con người, về sự tương quan giữa danh và thực, giữa hình thức và nội dung. "Tiến sĩ giấy" mãi là một tiếng chuông cảnh tỉnh, thức tỉnh lương tri của mỗi người trong xã hội.