Sự tích cây chu đồng

Ngày xưa, xưa lắm, khi ông làng Cun Cần chưa có cơm mà ăn, chưa có nhà để ở, ông còn đòi người đi tìm cho được cây chu đồng về để dựng cửa dựng nhà. Trong mường có chàng Tặm Tạch người hay làm hay làm, có tài đi săn bắn, chàng đã trèo hết đèo này đến núi khác, chẳng hang cùng ngõ núi nào mà không có dấu chân chàng. Một hôm, Tặm Tạch xách ná lên rừng mường. Chàng đi mỏi chân, chui mỏi cổ hết lùm cây nọ đến lùm cây kia, mà không gặp con chim con thú nào. Mãi mới gặp một chú chim vàng anh đậu ở ngọn trám cao, chàng giương ná lên nhắm bắn. Chim vàng anh van nài:

- Xin ông đừng bắn tôi, ông tha chết thì tôi sẽ mách cho nơi có của.

Tặm Tạch hạ ná xuống bảo:

Được chim hãy dẫn ta đi đến nơi có của!

Chim nói:

Người hãy đi theo hướng cánh chim bay, mà tìm đến chỗ có cây chu đồng.

Tặm Tạch liền đi theo chim vàng anh, nhưng đi hết ba đèo, bảy núi thì chân Tặm Tạch mỏi rời không lê được nữa. Chim vàng anh bảo:

- Người đi theo chim không quen, thế thì người nghỉ lại, ngày mai ta đi tiếp.

Nói rồi con chim bay vút đi, Tặm Tạch đang ngồi để thở thì nghe có tiếng “phì phò” gần đấy. Một chú gấu đen đi lại. Gấu hỏi:

- Ai đấy?

Tặm Tạch bảo:

- Tao đây!

Gấu nói:

- Người hả?

Tặm Tạch bảo:

- Ừ!

Gấu nói:

- Cho tao ăn thịt người nhé?

Tặm Tạch bảo:

- Không được.

Gấu nói:

- Thế thì ta kết làm anh em vậy.

Tặm Tạch nói:

- Thế thì được!

Gấu nói:

- Nhưng ai làm anh, ai làm em?

Tặm Tạch bảo:

- Ta vật nhau, ai được thì làm anh, ai thua thì làm em.

Gấu gật đầu và xông vào vật ngay. Tặm Tạch bảo hãy khoan để mình đi lên đầu đốc, và trói bớt hai tay gấu lại đã mới chịu vật. Gấu thuận cho Tặm Tạch trói hai tay túc là hai chân trước. Cuộc vật lộn kéo dài đến hết buổi sáng thì gấu bị Tặm Tạch xô ngã xuống chân dốc. Gấu chịu làm em. Gấu nói:

- Bây giờ anh muốn gì nào?

Tặm Tạch bảo:

- Em đi ăn quả quen nhiều núi, quen đồi, quen cây, hẳn là biết chờ có cây chu đồng, em hãy dẫn anh đến nơi đó.

Gấu nói:

- Thế thì cho anh cưỡi lên lưng em để em đưa đi cho chóng.

Gấu và Tặm Tạch đi hết đồi. Đi vòng núi Háo, đi vào núi Riềng, đi đến núi Nam, đi sang núi Khang, núi Khến, lại đến núi Cửa Thổ Xăng Khò, qua núi Ca Da, về núi Mường Ký, Mường Ong, lên núi Lai Li Lai Láng. Đến núi Lai Li Lai Láng, gấu bảo:

- Cây chu đồng đây rồi!

Tặm Tạch cứ việc ngồi trên lưng gấu, gấu đưa đi dạo mấy vòng quanh gốc cây chu đồng. Tặm Tạch nhìn cây chu đồng, quả là cây của cải thật. Bông bằng thau, quả bằng thiếc, cành lá bằng vàng, bằng bạc.

Hôm sau Tặm Tạch về dẫn dân chín bản mười mường về vùng Lan Cun Cần đi chặt cây chu đồng đưa về dựng cửa làm nhà, để cho bản mường có nhà cửa cao rộng.

Bây giờ, hàng nghìn năm vạn đời sau ai đi qua dốc Năm Cây, thuộc xã Kỳ Tân, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa đều nhìn thấy chóp núi Lai Li Lai Láng vì dưới dòng sông Mã cũng như trên đỉnh núi ấy, còn vết tích rìu đá của cây chu đồng được đẵn chặt từ xa xưa.