Cuộc khởi nghĩa chàng Lía

Chiều chiều én liệng Truông Mây.

Cảm thương Chú Lía bị vây trong thành

Giữa thế kỷ 18, Trương Phúc Loan nắm hết quyền hành nhà Nguyễn ở đặng trong, tự xưng "quốc phó", khét tiếng tham nhũng ở triều đình Phú Xuân. Chính quyền họ Nguyễn suy yếu dần. Việc mua quan chức trở nên phổ biến. Số quan lại ngày càng tăng, nhất là quan thu thuế. Có nơi một xã có 20 xã trưởng và hàng chục nhân viên thu thuế (gọi là tướng thần). Quan lại, hào cường kết thành bè cánh đàn áp bóc lột nhân dân thậm tệ, đua nhau ăn chơi xa xỉ. Nông dân bị địa chủ hào cường lấn chiếm ruộng đất. Nhân dân đồng bằng phải nộp nhiều thứ thuế, nhân dân miền núi phải nộp lâm thổ sản.

Cuộc sống nhân dân ngày càng khổ cực. Nỗi bất bình oán giận cua các tầng lớp xã hội đối với chính quyền họ Nguyễn ngày càng dâng cao. Cuộc khởi nghĩa chàng Lía đã bùng lên trong hoàn cảnh đó và Lía trở thành một truyền thuyết trong dân gian.

Chàng Lía (1760-1819), mặc dù thông tin cụ thể chưa xác định được, song có giả thiết cho rằng chàng Lía vốn tên thật là Võ Văn Doan, quê nội huyện Phù Ly (huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định ngày nay), quê ngoại làng Phú Lạc, tổng Thời Hòa, huyện Tuy Viễn (huyện Tây Sơn tỉnh Bình Định ngày nay). Lía xuất thân trong 1 gia đình nghèo khổ. Là người có khí khái, giỏi võ nghệ, Lía tập hợp dân nghèo nổi dậy, chọn Truông Mây (Hoài Ân, Bình Định) làm căn cứ, lấy của người giàu chia cho người nghèo.

Lúc nhỏ, Lía vì xuất thân từ nhà nghèo nên phải đi chăn trâu thuê cho địa chủ trong vùng. Lía thường tổ chức chơi trò đánh trận với trẻ em chăn trâu. Một lần, tình cờ trông thấy một chú cá lóc vọt phốc từ dưới nước lên qua một bờ đất cao, Lía nảy ý muốn học thế nhảy này. Hàng ngày, Lía đào một cái hố, rồi đứng dưới hố bắt chước theo thế nhảy của cá lóc nhảy vọt lên. Do khổ luyện nên khả năng của Lía mỗi ngày một tăng. Theo truyền thuyết, sau khi tập luyện thành công cú nhảy cá lóc, Lía có thể tung người nhảy vọt qua khỏi nóc nhà. Cũng nhờ cú nhảy cá lóc, Lía đã nhiều lần thoát thân khi đi cướp của người giàu chia cho dân nghèo hay những lúc đánh nhau với quân lính. Do đó Lía còn được biết đến nhiều qua miếng võ "cú nhảy cá lóc".

Lía tuy giỏi võ, nhưng Lía từng có một lần phải chịu thất bại thảm hại khi đánh nhau với một người phụ nữ. Người phụ nữ này chính là mụ Mẫn, người bán thịt heo cũng thuộc dạng giàu có. Đêm đó Lía đến để cướp nhưng đã bị mụ Mẫn đánh bại. Lía đánh không lại đành phải dùng cú nhảy cá lóc vọt qua tường rào chạy thoát thân.

Vì bất bình cảnh quan lại hà hiếp và bóc lột người dân, Lía đã phất cờ khởi nghĩa và lấy căn cứ tại Truông Mây, ngày nay thuộc địa phận xóm Ba, thôn Phú Thuận, xã Ân Đức, huyện Hoài Ân, tỉnh Bình Định, cách huyện lỵ khoảng 3 km.

Cuộc khởi nghĩa của Lía nhận được sự giúp đỡ ủng hộ nhiệt tình của đông đảo nông dân nghèo. Nghĩa quân Lía hoạt động với chủ trương "cướp của người giàu chia cho người nghèo". Lía đã từng thử đi thi tuyển nhưng thấy cảnh quan lại ăn hối lộ nên Lía tức mình đem quân đi giết các quan phủ hối lộ.

Quân Nguyễn đã cố gắng đàn áp nghĩa quân sau nhiều năm những vẫn không tài nào diệt được Lía. Biết không thể dùng vũ lực nên quân triều đình bày mưu hãm hại Lía. Các quan tuần phủ cố gắng tìm gia đình vợ Lía và thuyết phục nàng phản bội Lía. Một hôm, trong một bữa tiệc, vợ Lía dụ binh sĩ của Lía uống say mèm, vì thế quân triều đình đã đến dễ dàng diệt gọn nghĩa quân chàng Lía. Cuối cùng, chỉ còn mình Lía trốn thoát bỏ lên núi, uất hận mà tự sát.

Cuộc khởi nghĩa thất bại nhưng hình ảnh chàng Lía dũng cảm, khí phách hiên ngang, không chịu khuất phục trước áp bức cường quyền, vẫn sống mãi trong lòng dân Bình Định, trong lòng những người bị áp bức.
Truyện Chàng Lía được ghi lại trong văn học Việt Nam qua vở thơ tuồng với tựa Văn Doan diễn ca hay Văn Doan diễn hí.

Ngoài ra văn học truyền khẩu cũng ghi lại vài câu về Chàng Lía.

Ca dao

Ai vào Bình Định mà nghe

Nghe thơ chàng Lía, vè về Quảng Nam.

Chiều chiều én liệng Truông Mây,

Cảm thương chú Lía bị vây trong thành.

Bài vè

...Lên yên thẳng xuống trùng trùng rinh rang,

Lâu la kén đủ trăm ngàn,

Thình lình cướp trại đánh ngang quân triều.

Quân binh đang lúc bao vây,

Chợt đâu bị đánh, xiết bao hãi hùng...